Monday, March 30, 2009

Video: Zonet Writer of the Year 2008 Award Lungdam Kohna

Video Link: http://www.youtube.com/watch?v=ElDyhbdNwtc&feature=channel_page
Personal video bek hi!
Nong etsak lungdam.

Hau Za Cin
Phuitong Liim

Sunday, March 29, 2009

Video: Kennedy Space Center Hawhna

The video link: http://www.youtube.com/watch?v=Ws4EVg1urB4

Khapi tung kahna Kennedy Space Center (KSC) hawh ni in Space Shuttle DISCOVERY STS-119 vandawn-ah kilawnto ding cih ka zak uh ciang et teitei dingin ka khentat uh hi. Nitum khit lian, nitak nai 7:43 in ka etna uh 3 miles khawng pan a taw ah mei hong kuang zaih in thakhat thu in vantung lamah hong kilawnto zeza hi. A sawtlo in vandawn ah meipi sungah hong lensan hi. A ging ngaih mahmah leh a en mipite lungdam kikona aw bekbek bil dimin kiza a, a meitaang nuai-ah a giahna uh pan a ging lau-a hong lengkhia vasa leng zuaizuaite bek kimu hi. A meitui bawm nih a kiat khit ciangin mi 7 te tuanna Shuttle bek vanlam ah lengto suak hi. Ko zong ka kiang vua nungaknote tawh maan kizaih in, see you again HERE...!! ka kicih khit uh ciang' Kennedy Space Center Bus tawh inn lam ka zuan ta uh hi....

Hih lai ka at laitak hong ciahkik a, March 28, 2009 nitak nai 2:00 in KSC ah tu kikta hi. Ni 13 sung International Space Station (ISS) ah Solar Panel bulh in nasem uh hi. Tua Solar Panel te in ISS ah nasemte meitha (electricity) pia ding hi. Hih ISS pen lei pan 350 Km a gamla huihlak ah om hi.

May 12, 2009 ciang Atlantis Space Shuttle vantung ah kilawnkhia kik dinga, ISS mun ah nasem zom kik ding uh hi.

Hun na neih leh May 12, 2009 ciang KSC hawh in Atlantis kilawnkhia va en ve...

Sunday, March 1, 2009

Assam sangnaupang te leh NASA astronaut kiho

The Shillong Times (January 7, 2009)

GUWAHATI, ASSAM, INDIA: Van leh Lei kikal ah mipilten leitung thu, vantung aksite thu a sinna ding uh khawlmun, ahih kei leh ‘bu’ bawl uh a, tua pen International Space Station (ISS) ci uh hi. Lei pan 350 Km a sang huihlak ah om a, bawmpi bangin a sung hawm in, bukno khat bangin a sungah giah theih hi. Leilak pan ‘Rocket’ ci-a i cih ziau, tu hun ciang spacecraft a cih uh ‘huihlak a khualzinna’ tawh lengto-in ISS ah leitung vantung aksite thu sinin ni tampipi tam uh hi. Tua banga a sem, a tam laitak NASA, USA vangtungkahmi (astronaut) Edward Michael (Mike) Finke leh India, Guwahati khuapi a Asom Jatiya Vidyalaya high school sangnaupangte melmuhloh tongsan (telephone) tawh January 7, 2009 niin kiho kha phophot uh hi.

Vangtungkahmi (astronaut) Edward Michael (Mike) Finke pen US Air Force ah colonel hi a, ama makaihna tawh Vaikuan 18na (Expedition 18) a kuan, ISS ah a tam laitak uh hi. ISS pen gam 16 kipawl in sum US dollar billion 100 bei-a a bawl uh, kum 1998 pan kipan tuni dong a hoihzaw dinga a behlaplap laitak uh hi. California leilu lama NASA phualpi vaisaina tawh sangnaupang 14 (n 7, p 7) in dotna 14 dong uh a, minit 10 sungin Mike in a ‘bu’ sungpan telephone tawh dawng hi. A thu dotte uh pilvai mahmah hi. Tua holimna pen sangnaupang tul khat val leh a nu leh pate un a zak theihna dingin 'Friends of Assam and Seven Sisters' (FASS) te in paungaihna thuahsak uh hi.

India nitak nai 1:30 a kipan a, tomno sungin beipah hi. Naupangte dotna a dawnna ah - a ‘bu’ sungah a nasep dan (research work) leh a gamtat luhek dan (life style), leihupna omlo a kilaam/kikhai mun ah (zero gravity) bangci nuntak, gamtang hiam cihte naupang tel theih dingin limtak in dawng hi.

A kihona uh a za mite a thalawpsak mahmah khat pen Mike in a tawpna ah, "Moi alap alap Asomiya Kobo paro ( Assam pau tawm pauthei ing)" a cih pen hi, kici hi. Mike zi Assam nungak Renita Saikia hi a; a ‘bu’ sungah a tawlngak kawmin a sung’te pau sin zel hih tuak hi. Azi in NASA munpi Houston , Texas , USA ah nasem hi.

A kihona uh tomlak hih bang hi:

Q 1. Mridusmita: Na ‘bu’ sung leh a pua a kilamdanna bang hiam?
Mike: A pua lam pen huih omlo, a hawmpi (vacuum) hi a, vot mahmah, khuamialcip hi. ISS sung bel innsung bang hi a, lum in nuam mahmah hi. Temperature 24 degree Celsius in kikoih hi.

Q 2. Sweta: Spaceship sungah tui bangci kikem hiam?
Mike: Limtak in kem ung. Huih lutlo dingin sincip ung. Oxygen kibawltawm a, carbon dioxide khaihsiang zel ung (re-cyle CO2).

Q3. Priyanka: Bang an ne? Ann kihuan thei hiam? Ann kilumsak thei hiam?
Mike: Ann ngeina moh, sa kan, singgah, etc. mah ne ung. Ann kihuan theilo ahih manin a kitunsa vive lei pan kipua hi.

Q 4. Prajna: A ki ihmu thei hiam? Bang hun a lum, bang hun a tho? Bang nai zang na hi uh hiam?
Mike: Nuam tak, ihmut ngeina bangin ki ihmu thei hi. Greenwich Mean Time (GMT) nai mah zuiin, nai 24 sungin nitak nai 10 in lum, zingsang nai 6 in tho ung.

Q 5. Mahendra: Tui nek ding koi pan ngah?
Mike: Leilak mah bangin tui kizang hi. Khatveivei ka bawltawm uh a, khat veivei ka khaihsiang uh hi. Zun pan zong tui dawn ding kikhaihsiang hi.

Q6. Abhrakash: Na kisil thei uh hiam? Tui kai mah kizang hiam?
Mike: Tui haksa ahih manin tui kai lo a, puankawt tawh kinul siang ung.

Q7. Anamita: Ni suahna ni tumna na tel khialh hun uh a om hiam? Bangci thei kik?
Mike: Leihupna omlohna (zero gravity) ah kimangngilh kha zel mah hi. Ahi zongin ka tuanna uh ISS space station pen ni suah, ni tum nalam tawh kizawi dingin amah leh amah kihei tawmtawm hi.

Q 8. Nirvan: Leilaka khuahun kikhek – tuk, phalbi, khuakhal cihte na thei thei uh hiam? Leilak a omte muh theih na nei uh hiam?
Mike: Khuahun kikhek kimu thei hi. Leilu ah phalbi hun leh leitaw ah khuakhal hunte kimu thei hi. Great Wall of China leh a dang leilak a om a gol pipite kimu thei hi.

Q 9. Tridip: Tu laitak ISS ah bang pilna lam sin na hi uh hiam?
Mike: Nasep 120 – 130 khawng zota ung. Tua lak ah ‘tui luanzia’ (fluid physics) leh leihupna mihing pumpi in a kisapna thute kihel hi (effect of gravity on human body).

Q 10. Vaishali: Na nasep uh bang phattuamna om ding hiam?
Mike: Hih ISS sungah mi guk a om theihna dinga a kek, a golsak a hanciam hi ung; tu laitak mi thum bek ki-om thei hi.

Q 11. Chiranjib: Na tawldam kawm un bang hih? TV na en thei uh hiam? Radio na ngai thei uh hiam?
Mike: Tawldam kisam pha peuhmah hi. TV khawng, movie khawng ki en thei a, laibu (electronic book) khawng ka sim uh hi.

Q 12. Gitartha: Ni khat in ni suak, ni tum bangzah kimu hiam?
Mike: Ni khat in ni suak 16vei, ni tum 16vei kimu hi. Ko pen nai khat a 26,000 Km tungman dinga leng ka hih man un minit 90 sungin leitung khatvei ki kimvial den hi.

Q. 13: Adnan: Na cidamna uh bangci kep? Tha lakna cih khawng a om hiam?
Mike: Ni khat in nai nih sungta thalakna kinei a, siksakol tuan khawng kilim zat pen (cycling). Doctor pen ka kisap uh leh leilak a omte telephone tawh ka hopih ziau uh hi.

Q 14. Dhrubajyoti: Na ‘bu’ sungah Assam pau sin cih ka za vua, 'Apuni Asomiya kobo pareneki (Assam pau na pau siam hiam?)’
Mike: Nui bua bua kawm in, ‘ka dawn nop pen hi ei!’, ci. "Moi Alap Alap Asomiya kobo paro (He, Assam pau tawm pau thei)."

ISS website: http://www.nasa.gov/mission_ pages/station/ main/index. html

“ZoNet Writer of The Year 2008”

Dear Zonet Member Khempeuh,

Zomi International Network (ZoNet) in a beisa kum 2006 pan in ZoNet sungah Zomite hoih zawkna ding lai gelh siamte sung pan mi khat kitel khia a, “The Writer of The Year” cih min pahtawina kipia hi. ZoNet a semte buaina tuamtuam hangin, “The Writer of The Year, 2008” pen 2008 kum sungin hong kibawl zawh loh hangin, January 11, 2009 ni a kipan ZoNet member khempeuh teel theih dingin poll kibawl a, nipi kaal ni sung kihong hi.Tua poll kibawl in tuni (January 24, 2009) a kipan kikhak ta hi.

ZoNet member te in Zomite hoih zawkna ding lai gelhsiam mite sung panin, "The Writer of The Year, 2008” dingin Dr. Hau Za Cin kiteel hi, cih ZoNet in kong pulak uh hi.

Dr. Hau Za Cin aw, hong lungdam pih ung. Zomite hoih zawkna ding lai tampi hong gelh zel ta in!


Tual Khan Suan (Suanpi)
Vice-President and Moderator
Zomi International Networkhttp://zomi.org
Sunday, January 25, 2009 9:44 PM

Barack Obama kua hiam?

Hih lai ka gelh pan nai 12 a cin lian, January 20, 2009 12:00 AM (ET) ciangin US President 44na dingin kiciamna nei ding hi.

Zomi Paunak ah, "Tagah khuasuak kuamah in dem zolo" kici hi. Lai Siangtho ah Pasian in ...meigong tagahte PA ka hi... ci hi. Romans 8:31 ah, Pasian ei lamah hong pang peuh leh kuamah in hong zolo ding hi ci hi.

Barack Obama pen, "Change, Change, Change" ci a kiko a US President a ngah ziau hi mawk lo hi. "Hun thak ah i lut kul hi" cih bek tawh kiko a President a ngah hi zenzen lo a, "Change you can believe in" (Hun thak ah om na hi cih kimuang ngam in) cih bek tawh zong mipi lungsim a zo hilo hi. Mivom te khempeuh in a deih man a kitel cing zong hilo a, mikang mivom misan mi eng a vekpi a kigawm a kitel cing ahi hi.

Hun Thak a cih bang hi hiam?

Mr. Barack Obama in "Change" a cih "Hun Thak" pen mi khempeuh suakta ta hi cih a tangko nuam ahi hi. Tuma kum 150 phial pai khin hun ah President Abraham Lincoln in Sila khempeuh Suahtakna na pia a (abolition of slavery), tua suahtakna a piak manin ama nuntakna kilaksak hi. Ama sihna pen MARTYR hi kici a, America gam bitna dinga a nuntakna piapa ciin kiciamteh hi. Topa Zeisu in leitung mi khempeuh ading a nuntakna a piak bangin USA a om theihna dingin Lincoln in a nuntakna pia hi cihzah in thupibawl uh hi. Tuni ciang dong President 43 a om khit hang US President khempeuh lakah amah kizahtak pen a, thupi kisa pen hi. Amah mikang hi. Amah hangin US gam kitam kham ding kimlai kigawm kik in tuni tan a UNITED STATES ahih theihna "gam kilomkhawm" ahih theihna uh President Lincoln hang ahi hi. A nasep thupi lua mahmah ahih manin amah phawk tawntungna dingin LINCOLN MEMORIAL HALL ciin US Kumpi vaihawmna leh National Mall tawh kitang, kizomto diudeu in inn lianpi bawlsak uh hi.

Tua pen Barack Obama in President dinga telcing ahih nitak November 4, 2008 a a thugenna ah "America pen UNITED STATES OF AMERICA hi tawntung ding hi" ciin gen hi. Ki khenkham ngeilo ding cih a deihna hi. Ahang pen American Civil War (1861–1865) hun lai in Sal Khawi nuam leitaw lam gamte leh Sal Khawi deihlo leilu lam gamte kido in, America tum nih, North leh South kisuah man dektak hi. [America gam khangthu a kan peuhmah in i theihsa hi dingin um ing, sau gen dah ni].

Tua banga President 16na (March 4, 1861 – April 15, 1865) Abraham Lincoln in Sal Suahna (Abolition of Slavery, The Emancipation Proclamation, September 22, 1862) dinga a min a gelh khit tak ciangin sal khawi nuam laite heh mahmah uh a, thangpai gawp uh hi. Sila pawlkhat zong Sila hih ngeinaseh lua uh ahih manin suahtak ding utlo in a pute uh nasem in om teitei uh hi. Makai Moses in Israel mite Pharoah khut sung pan a pai khiat pih in mihonte in haksatna a thuak uh ciang phun in, 'hih bang hamsatna ka thuak uh sang Pharoah khutnuai ah ka thuak uh nuamzaw hi ngel ven maw..' ci kha liang uh hi. Zomi te ele?

Sal pan suakta hi bek a, mivom leh mikang kideidanna bei tuanlo hi. Bus sungah tuang leh mikang ding a mivom tutphah tunga tu cih bang hitheilo hi; mivom in mikang tutphah a ot kul hi. Tenna khua khat ah zong mikang omna leh mivom omna a mun a mual kideidan in tengkhawm lo uh hi. [Tuni tanin zong mikang tenna khua leh mivom tenna khua kideidan pianpian lai hi]. Mihing ciatciat kuamah TO leh SAL om thei nawnlo ding cih kumpi thukhun hi a, ahi zongin KIDEIDANNA (Discrimination) omlai veve hi.

Tua ahih manin American Civil Rights Movement ciin America mi khempeuh kideidanna omlo a liangko kikim ding cih hanciam in Martin Luther King Jr. in kum tampi na sem hi. Tua ahih manin amah pen tu hun ciangin "human rights icon" ciin min kipia liang hi. Liangko kikim dinga a nasep lianpipi lak pan Aug 28, 1963 a Lincoln Memorial Hall pan a thugen, I HAVE A DREAM (http://www.youtube. com/watch? v=PbUtL_0vAJk), a Zolai in MU ZIZIAI ING ci mai ni, pen in mipi lungsim zocip a, leitung kiuli dongin kithawn hi.

Tua Mu Ziziai Ing cih a thugenna ah, "Ni khat ni ciang mivom leh mikang kideidanna om nawnlo in ankuang khat umkhawm in vaihawmna khat ah tukhawm in vaihawm ding uh a, vaksuk vaktohna, tenna giahna phualte ah zong kideidanna bei ding hi. Ni khat ni ciang mi khempeuh in American Dream a neih uh tangtungsak ding uh hi...." cih bangin gen khol hi. (American Dream: America ah na ut peuhpeuh hih thei, nang hanciam zah in tangtung ding cihna hi, tua bang suahtakna gamdangah omlo a cinuam uh hi. Tu ni in zong tua American Dream om a, Barack Obama adingin ama American Dream a tangtung hi kici hi).

Hih a thugen zawh kum 5 ciang April 4, 1968 niin, Kum 39 bek pha pan in ki kaplum a, Medical Doctor te in a khuak pen kum 68 a pha mihing khat khuak zah in hoih, pil hi ci uh hi.

Martin Luther King Jr nasepna hangin kitelna, kumpi nasepna, sangkahna, moto tuanna leh tenna mun leh mualte ah kideidanna hong bei hiaihiai a, a sawtlo in mi khempeuh in President tel theihna (voting rights) zong hong ngah uh hi. Tua banga hun hong kihei toto ah tuni in Barack Obama, mivom khat in US President sem dingin kitelcing hi a, Martin Luther Sunmang, ahih kei leh Mangmuhna a tangtung hi kici nuam hi. Martin Luther King Jr a kikaplup laitak a kiangah dingkhawm Jesse Jackson zong tuni in damlai a, Obama tel cing ahih nitak in a biang langnih a khitui luang TV News Channel te in lak khia ziahziah uh hi.

Hih ciang a tun theihna dinga lampi a sial, lam hong leh hun thak nihvei thumvei bang a piangsak suksuk President Abraham Lincoln, Rev. Dr. Martin Luther King Jr. te hih leitung kumpi vaihawmna lian pen a kingaihsun White House sungah a lut ding ni in Barack Obama in a thupi bawl ding mah ahi hi. Amau lampi ziiksa ah pai in, amaute hanciamna tawh hih ciang tung thei a, amaute nuntakna nangawn uh a piak man un Sal leh Sila sisan tawh a khangkhia khat a lianpen suak ding hita hi.

Tua man in Obama in tel cing ahih nitak in, "Change has come to America" (Hun thak sungah America kilutta hi) ciin mipi maiah awsang tak tawh na tangko zo hi. Sila pan suahtakna hun thak beizo a, kideidanna om nawnlo dinga liangko kikim ding hun thak zong kipelta hi. A vom, a kang, a san cih omlo a mi khempeuh in a hanciam zawh nak leh ama lungtup, a lian penpen US President nangawn kingah thei hi cih zing ciangin Barack Obama in lak ding ahih manin January 20, 2009 pen America gam adingin NI THUPI mahmah khat hi takpi hi.

Sun nai 12 a sat ciangin Barack Obama in President Lincoln kamciamna Lai Siangtho tung mah ah khut nga a kumpi dinga kiciamna a neih tak ciang America gam thu ah a mang ngei nawnlo ding thu khat a piang (historical event) hi ding hi.

Tua manin Barack Obama special mahmah a, mivom mikang thalawp mahmah hi. Sum tampi, USD 170 millions bei in hih kumpi suahna (Obama Inauguration) kibawl hita zen hi. America khangthu ah a tambei pen hilai hi.

Thukhupna:

Mipil gam ah HUN THAK sungah a kilut ciangin a hoih lam, a khangto lam hi a, mun dangah a sia lam, a kiamsuk lam khawng hinuam se hi.

Zomi zong HUN THAK ah i lut simin a hoih lam hileh cih i deih leh Pa Pasian kiangah i thungetna hi den leh cih ka deih mahmah hi.

Hau Za Cin
Phuitong Liim

Cope leh Zo Ngeina

Rev. Dr. Thuam Khan Thang
Cope 98 Celebration, Tedim (November 2, 2008 nitak)


Outline
Zomite' Dinmun

1. Pasian omhi cih um, Khuavaak (Pasian), khuazing (Dawi) upna nei (Sing Khaw Khai, p.87-88)
2. Kha omhi cih um, Vantung, Leitung, Leinuai (Dr.Ngul Khan Pau, p.53 )
3. Dawibia, Sihkhit kha a ding kikhual uh:

  • -Zomite ngeina in Pasian upna leh khathu upna te pan kipan,

4. Tapidaw upna hong lut nangin Pasian in geel khol.

  • -Sangmangte tunma-in Karen sangsiate in Pasian thu hong hilh khin,
  • -Pau Cin Hau in dawibiakna bulpiteng longkhia khin,
  • -Sangmangte hong tunteh, Pasian thu sanhak kisa lo,
  • -Dawibiakna vangik ahihna kitel, kinusia nuam,


C. Cope leh Zo Ngeina Kikheelte:

  • -Zo ngeinate- upna pan piang,
  • -Tapidaw suahteh Tapidaw masate Dawibiakna huangsung pan Ngeina lui tawh Pasian bia uh,
  • Topa hai leh Dawi gilote hai, Topa Sabuai leh Dawi gilote sabuai ah tukhawm loding (1Kor.10:21),
    Amasa pen huangkhenna, zuihding thu kibawl, July 23,1926 ni in Thuklai khua-ah kibawl (Kip Thian Pau, p.54-55);

1. Zu ne loding,
2. Lawki pawi-ah kihel loding,
3. Hanken-Kawsah/lamtaak sa go loding,
4. Aisan, Khut lamen loding
5. Tanu man ne loding,
6. Nipi ni Pasian biading, Na sem loding, Pasian bek biakding hi.

1. Zu Ne loding:
-Zuneek pen Zo mite ngeina bulpi, nuntakpih,
-Zu kiphih, phui kisam, Zu lotawh kisem lo,
-Missionary dang pawlkhat in zu nesak,
-Tapidaw te in dawi vanzat Zu ne loding,

  • Kha Siangtho tawh kidim un.

    2. Lawki pawi, laamnate ah kihel loding:
    -Khanglui ngeina laamna, galaih, sa-aih, ton, khuado,tualthoih, cihte dawi biakna tawh kizom,
    -Dawi biakna tawh kizom peuhmah kihel lo ding,

    3. Hanken,kuasah/ laamtaksa go lo ding:
    -Misi neih cianga sagawhna, Dawi biakna tawh kizom,
    -Misite kha ading ngaihsutna,
    -Sasin tawisak- Sah nupi piakding, Sakol- atuannang, Sial, bawng, leinuai a khawiding,
    -Satan kibawl, samal kizeek, Milim biakna sa ne loding (Sawl.15:28)

    4. Aisan, Khut lamen loding:
    - Aisanna, khut lametnate dawi biakna tawh kizom,
    - Thungen ding, Topa deihna zong ding ( )

    5. Tanu man ne loding:
    -Pu le pa te'n Moman thupi sak,
    -Numeite neubawlna, Tanute zuakna,
    -Tapidaw te'n zangh loding

    6. Nipi Ni Pasian Biading, Na sem loding:
    - To neita ahih manin, Lawki tetawh kilamdang ding,
    - Nipi ni na sem lo-in Pasian biading

Thukhupna:

  • -Sangmangte in Upna bek hongpuak hi lo, ngeina hoihloteng hong laihsak, nuntakzia hoihlote hong laihsak,
  • -Hakha Sangmang inn Zakang zuut, Hakha lam te in zuipah,
  • -Tedim Sangmang inn, Zinanchi zut, inn khempeuh kizuut pah.

    References:
    The Theological Concept of ZO In Chin Tradition and Culture; Sing Khaw Khai; 1984
    When The World of ZOMI Changed: J.M; Ngul Khan Pau; 1995
    Trails and Triumphs of The Chin Pioneers: Kip Thian Pau;

    **********

Cope topa leh Biakna

Rev. Go Lian Thang
Cope 98 Celebration, October-November, 2008, Tedim

Khamtung gam, Tedim gam a sangmang masapen Joseph Herber Cope pen November 21, 1882 ni-in Pennsylvania (PA) State, Philadelphia khua ah suak hi. A pa pen Joseph Cope hi a, a nu Elizabeth Danforth Cope ahi hi. Unau 5 sung panin a lina ahi hi. Innkuan cithei sung panin a hong khangkhia ahi hi. A pu (a nu ii pa) Rev. Appleton Howe Danforth pen India Assam gam a sangmang khat hi.

1904 kumin University of Pennsylvania, Philadelphia khua panin Bachelor of Science (B.Sc.) degree ngah hi. Kum khat sung Utah State (gamke) E- Colorado, W-Nevada, S- Arizona) state in umcih hi. a om Mormon mite kiangah Pasian thuhilh na sem hi. Tua khitteh Noew York a om Tuiphum Lai Siangtho sang khat a hi Rochester Theological Seminary ah kah aa, 1908 kumin Bachelor of Divinity (B.D) degree ngah hi. 1934 kum America a om sungin Zogam a a nasepna hangin Colgate University in Doctor of Divinity (DD) pia uh hi.

Kum 17 a phak ciangin kikhel in Pasian um a 1899 kum in Philadelphia kua a om Second Baptist Church of German Town pawli ah tui kiphum hi. Tua pawli ah a zi tawh a khantawn in pawli mi in om uhhi. amau phawkna ciaptehna zong tua pawli ah tuni dongin om hi. February 17, 1908 ni in American Baptist Missionary Union in Zogam a sangmang dingin seh uhhi. Jul 7, 1908 ni-in Tuiphum sia (ordination) ngah hi. A zi Elizabeth Caldwell Simith tawh September 3, 1908 ni-in siangtho kitenna nei uhhi.

Sangmangpa Cope zi pen July 31, 1882 in Philaelphia khua mah ah suak hi. A pasal sangin khali dekstak upa zaw hi. Philadelphia khua a omsang sia sinna sangah kah a, 1904 kukmin zo hi. Tua khua a om Mt. Airy Baptist Church ah 1906 kum in tui kiphum hi.

Cope in B.D a ngah kum 1908 kum in Northern Baptist Khawmpi pen Oklahoma khua ah va siim hi. Gamdng mission sepna a president a sem Dr. Haggard in "Kawlgam, khamtung, Chin Hills a kici munah na pai ding hi." ci-n gen hi. Cope in zong "Chin Hill" cih koi lai munah ompeuh mah hiding a hia" ci-in theizo peumah lo hi. Pasian in eite pianma pek in ong itna, ih muh theihna dingin i omna Chin Hills theilo khat na teel hi. Lamdang lua Pasian hong itna hangin Pasian min i phat masa hi.

Tua ciangin a lawmnu Miss Elizabeth C. Smith sikkhau sat in "Chin Hills koi mn ah om hiam? Gam thu bu sung an koi zon dih in ci in sawl hi. Sang a gamthu a sinpihpih a kithuah pih a lawmnu in zong , "Ka punote khat in Gazetteer khat nei in tuan sung hongen ningin tua khit ciangin sikkhau kong sat dinghi ci hi. tua laibu a et caingin "Kawlgam nitumna lam, gammong khat kuama uk nailoh na gam (unadministered area)khat hi, ci in a zing ciangin sikkhau thukkik hi.

Cope topa pen a neutung pan in sunday School hoihtak a kah khat, khangno C E sungte ah a kihel mahmah khat ahi hi. Kimawl zong a siam khat ahih hi.

Amau nupa pen Tedim gamah Pasian nasem dingin America Tuiphum pawlpi in a seh mahbangin New York khua panin September 30, 1908 ni in hong dingkhai uhhi. November 16, 1908 ni in Yangon hong tung uhhi. Amau tun hun leh Dr. East amau innkuan vai in Yangon ah a om hun tawh kituak a Dr. East in ama omna Hakha khua dongah Cope topte nupa tonpih in December 21, 1908 ni in Hakha hong tung uhhi.

Sangmang Cope-te nupa in tapa thum nei uh aa, Joseph Howard pen January 1, 1910 ni in Hakha khua ah suak hi. A nihna Harry November 26, 1911 ni in Hakha ah suak a, October 22, 1915 ni in Hakha mahah si hi. a tatumpen Appleton Danforth January 30, 1917 ni in America ah suak hi. Sangmangpa Cope June 11, 1938 zingsang nai 5:00 hun in Hakha ah si hi. a zi pen December 10, 1968 ni-in Philadelphia ah si hi.

1. Tedim a nasem ding kim lai Hakha hong tunna thu:

A thu in Tedim ah phualthak sat ding vaihawmna a omtei hangin Tedim ah bangmah om nailo ahihn manin Hakha khua phuali in a neih masak loh uhn a phamawh ahi hi. Tedim ah inn lam nading sum a kicin lohna hang leh Tedimah phual i mun siauhna pen kipia pak thei lo ahih manin Tedim ah a kipanpah theilo ahi hi. July 1910 cianginTedim innlam nading Rs2500 kipia aa October 1, 1909 ni in Khamtung gam nasepna pen khanglam leh saklam ci inkhennih kisuah aa khanglam ah Hakha khua hualpi in nei in Dr.East in tavuan la ding a saklam ah Tedimphuali in ne in Cope topa in tavuan lading hi ci in khentatna nei uhhi.

Hakha khua atun uh ciangin ama sa pen in Hakha pau sin pah uh aa kum khat khit teh a kilawm zah pauthei ta uhhi. Khakha a om sungun Mrs.Laura Carson zi sangha uh uhhi. 1909 kum April kha in Zogam Tuiphum Pawlpi khawmpi a thum veina Hakha ah tung a Cope topa a kikhel masakna ahi hi.

Zogam khennih a khenkhit uh teh Rev. Cope pen Octber 1909 kum sungin Tedim paipah a Dr. East tawh Tedim ah kituah kik in sangmang huang mun ding seh uhhi. Mayh 1910 pawl in a inn leh anbuk ding a kizawh tei hangin Tedim ah kikhin pahtheilo uhhi. A tapa upapen January 1, 1910 ni in suak ahih manin naungek lai tawh tuuk hun sungin kkhual gamla tua taan zing ding thubaih lo khat ahi hi. Tua ahih manin guahtui kan khit November 1, 1910 ni in sangmang Cope tenupa nasep kipan taktak dingin Hakha khua panin Tedim hong tung uhhi.

Amau hong tuna hangin Tedim gam a Khristiante nuam mahmah uhhi. Tedim pau hong sinpah uh aa Tedim mite a gualhuai leh thuthak zong a thei nuam mawh khollo dingin hong mu uhhi. Zu pen nakzatlua hongs a uh aa, Khrisian suah nading a khaktan lianpen khat in mu uhhi.

Cope topa pen Sunday School panna khangkhai ahih mahbangin 1911 kum in Tedim ah Nipi sang (Sunday School) khat hong pankhia hi. Kumpi sang a sangnaupangte hong kah khak leh a cihna hi in a hi zongin amau upmawh zah in lawhcinglo hi. May kha in nipi thum sung Pasian thu genin zin kawikawi hi. October kha in Henzada ah Kawlgam a nasem sangmang teng kikhopna ah va kihel hi. Sangmang 65 kah hi.Kawl gambup tuiphum khawmpi zong kfinei suak pah aa, mi 1400 bang pha hi. 1912 kum in zong Pasian thugen in sihzang kual leh Sukte kual ah zin leuleu hi. Kumlang a cinma in khua 75 pha hi. Ahi zongin ama lamet zah inTapidaw hong suah cihbang om phalo hi. Hih kum mahin Tedim agam khua neu khat ah khanlawhna om in mitampi in Pasian thu um hi. August kha in Cope in mi 32 tuiphum hi. 1913 kum in Tedim gam ah mi 96 kituiphum hi. Sangmang Cope lungkim mahmah hi. Alangkhat ah Khristian a suaksa mi tampi zong nungtolh mawk hi. Pawl khat te bang Tapidaw a suah zaw kum sawm nai bang hikhin hi. Sunglam ze-et bawlsiatna hang ahi hi.

1914 kum in Cope in Tedim gam a om khua 133 sung panin khua 124 te ah zinin Pasian thu tangkona nei hi. April kha in Khuasak ah Zogam Tuiphum Kahawmpi a giat veina kikhioppi om hi. Mi 18 kituiphum in mi 200 in neekkhawm ne uhhi. Hih kikhopna ah Britist (Mikang) galkap ulian Col. Burne zong kihel thei hi. Col. Burne leh Cope topa kikhawl thei mahmah uh aa khkual zong zinkhawm zel uhhi. 1914 kum in Cope in sihzang kual leh Tdim gamteng pha kawikawi hi. 1915 kum Zogam Tuiphum Khampi pen Tdim ah January 29 -31 sungin kibawl hi. Misawm tui kiphum uh aa, akikhawm vekpi numei naupang tawh sim in 250 tang pha hi. 1915 kumin zong Cope topa in Tedim gam leh Falam gam sung ten gtuancil ngiingei hi.

Gamdang panin biakna na sem in a hongpaite in mabanpi khat ciat nei dingin a hong ai uhahih hi. Thu hilh nasep, pilna lamsang, leitung nuntakna khantohna ding lamsang cih bangin tavuan khatciat a neih tei uh hangin amau nasepna mun tawh kizui in a hithei bangin a vekpi in a thuahciat loh uh phamawh hi.

Sangmang pa Cope pen mipil mithumu mahmah leh mi thanuam khat hih manin zinkhia kawikawi a Pasian thu lam a genbek tawh Tapidaw upna kizel zo taktak lo ding zong kip zo taktak lo ding cih thei hi. Tua ahih manin a khual zin kawmkawm mahin Lai Siangtho na teitei hi. A tuntan na ah hun awng a ngah nak leh lainasep na sem pah lian hi. Amah tawh a kithuah Kayin mi Sia Shwe Zan leh Sia Po Ku-te in eipau tawmtawm thei khin uh ahih manin nakpi in na huh thei uhhi. Hih Siate gel ih phawkt tawntung ding a thupi khat ahi hi.

Cope pen nasep kizenna lamah kuamah phak ding hilo hi. Na naksep lua ahih manin a pumpi thuak zolo in a khantom hiding hi kici phial hi. Aman kalkal a Lai Siangtho a teipen 1914 kum bul lamin ei Tedim pau tawh Matthew bu hong zo hi. Kikhen thei pahlo ahih manin 1915 kum the kikhe zo pan a eipau a lai kikhen masapen ci-in kiciamteh hi.

2. Lai Siangtho Tawh Kisai Laite:

Matthew – Tedim pau in 1915 kumin kibawl hi.

Mualtung thuhilhna – Pau Cin Hau lai tawh 1931 kumin kibawl hi.

Thuciam thak – Tedim pau in 1932 kumin zo hi. Hih pen 1983 ciang dong kizangh hi.

Piancil leh Paikhiatna - Thu ciamlui sung panin hihte gel zong Tedim pau in teikhin a, a laidal bek (Manuscript) in om pan hi. Hih pen Rev. Kam Khaw Thang in “Keima mit mahmah tawh ka muh hi aa, 1952 kum in Insein ah Lai Siangtho sangkah dingin ka paikhit ciangin kua khut sungah tung hiam cih ka thei kei hi” ci hi.

Thuciam thak zong Falam pau in a sih madeuh in sem hi. cih zong kigelh ahihmanin 1960 hun malai in a kizangh khin sinna a kitei (tentative Translation) a kici pen hikha dingin ka um hi. ci in Sia Thangin na gelh hi.

3. Laibu lamsang Tawh a Kisaite

Tedim pau in 1914 kum in laimai 29 a pha khat bawl hi kici ahihmanin dawng 20 val bang a pha labu hiding hi.

Tedim pau in 1923 kum in laa dawng 283 a pha laimai 293 a pha bawl hi ci in kigelh hi. Hih pen leitung galpi 2 na ven dong a kizangh ahi hi. Leitung galpi 2na venma sungteng Tedim, Falam, Hakha pau in ih laibu neih a kibang linlian ahih manin Tedim pau bek hilo in Falam leh Hakha pau tawh zong sangmang dangte tawh a semkhawm uh hiding hi. Leitung gali 2na hun cianginSangmang khempeuh galtai in a om uh hi aa, galven ciangin Laibu tawh kisai in Tedim Falam leh Hakha in amau san ciat ah sem in lanambat paizia kibang nawnlo ahih manin 1974 kum ciangin Zomi Baptist Convention in vaihawmna twh a kibangin neih kik ding a kipan kik ahi hi. Tua labu ah dawng 469 a pha hi a, tuhun dong mah a kizangh lai ahi hi.

Sangmangpa in Pasian thu bek hilo in leitung thu mahmah ah zong Zomite khantohna ding na tampi hong sepsak hi.Zomi bup I laiding hongphuat sak in laisin bute hong bawlsak hi. Pilna lamtawh kisai nasepna dingin Mikang kumpite in 1925 kum inZogam Sangmangpa Honorary Inspector of Schools) dingin koih hi. I Tedim kamin Pasian nasem gammial phulte sangmang I cihna pen Cope topa in sangmang nasep a sepna hang ahi hi. Cope Topa in hong phuatsak Roman alphabets tawh kigelhna 1919 kumin kikipsak hi.

Kumpi in a khualzinna dingin a piak sum sung panin Tedim pau leh Falam pau in Thu kizakna lai bawl in hawmkhia hi.

1932 kumin Cope topa in Tedim kam tawh Lai Siangtho thak hong zo aa, March kha in kikhen hi. Zo gamah a om masa pen Thu ciam thak (NT) ahi hi. Hih Lai Siangtho teina ah eimi leh Kayin siate pawlkhat in huh uhhi. June 10, 1935 ni-in Zogam a nasepna tungtawn in Rev. Cop pen Tuiphum sang khat ahi Colgate University in Doctor of Divinity (D.D.) pia uhhi.

Zogam Tuiphum khawmpi Sangmang pa Cope kihel tawpna pen March 18 -20, 1938 sung a Tonzang a kibawl Khawmpi ahi hi. Mi 900 bang kikhawm hi. 1938 kum in Zogam ah Tuiphumsa mi 650 pha a, pawlpi mibup 4600 bang pha hi ci-in kizasak hi.

Ton zang khawmpi khit ciangin Cope leh Dr. Strait Kawlgam leh India gam Pasian nasepna gamgi bawl ding in India lam pan a ong pai Rev. Lorrain tawh Zogam khang lam India gamgi khuaneu khat ah May 24, 1938 ni-in thukimna khat bawl uhhi. Hih mun panin Hakha hong ciahtoh uh ciangin Cope gilsan natna tawh a ci hong naknat mahmah a May 31 ni-in Hakha hong tun the zawam mahmah ta hi. Siavuan siam om sunsun tawh kibawl napi damtuan lo hi. Falam Siavuanpi pa kisam a aman’ zong ahih theih tawpin bawl napi, June 11, 1938 5:00A.M in Hakha khua ah kivui a, Dr. Strait in kikhopna makaih hi. Tuani in kumpite in dahna lahna in a laan khuamkim ciang khaisuk hi. Cope pen sangmang A. Carson han kiangah kivui hi. A sih in kum 55 leh kha 6 pha pan hi. Kum 30 sung Zogam ah Pasian’na sem hi.
Cope a sih laitak in a zi Bess pen a kiangah omlo hi. Gim mahmah cih thu a zak ciangin Tedim panin hong delhpah keei sam hina pi, lamkal panin a pasal si zo cih thu a zaktak the aman zong ka pasal luang beek va mudih ning ee, a luang ka lap kei leh zong a han beek ah va kap dih ning w, cituan sam lo in Falam panin Tedim ah kileh kik pah ving veng hi. Tedim ah zong sauvei taamlo in a gam uh America ah ciah pah ving veng hi. A pasal sih na tungtang a Sangmangnu tatzia pen ei Zo lungsim tawh kibang phalo hi. Kileh bulh lian hi.
Sangmangpa Cope phawkna in 1960 kum in Golden Jubilee kibawl a, Cope Jubilee Church kici hi. Diamond Jubilee zong kibawl khin a tu-in Cope Memorial Baptiast Church kici hi. TBA a kinei laikhetna zong Cope Memorial Press ci-in Cope min mah kitap sak hi.

A tomin tuazah hisak phot ni. Topa’n thupha hong pia tahen! Amen.

4. Etkak laibute:
- Johnson, Robert G. History of American Baptist Chin Missions. Vol.1.
-Rev. Kam Khaw Thang, a 51 veina TBA Kikhopna leh Cope Diamond Jubilee, March 17-21. CMBC, Tedim
- Rev.Dr. Do Suan Mung, Tapidaw Pawlpi leh Upna Tangthu, 2005.
- Rev. Thang Khawm Pau, Ngilhmawh Sangmangte & E.B.C, March 31, 2008.
******

J. H. Cope leh Zolai

Sia Gin Sian Pau
Cope 98 Celebration, October - November, 2008, Tedim

1. Zomite' Lai Neih Masakna: Khangluite in "Zomite in nidang hun sawtpi lai pekin lai kinei ngei khin hi" ci-in gen uhhi. Tua lai pen savun tungah a kigelh hi a, Go Cin in tua savunlai nisa ah a pho leh ui-in na neksak hi. Tua a kipan Zomite in lai a kinei nawnlo hi ci-in gen uhhi.

2. Lim Kisuai Lai Zatna: Zomite' savunlai ui-in a neksak khit a kipan 1900 ciangdong Zomite lai neilo in na om uhhi. Suangpeek tung peuh leh singpeek tung peuhah lim suai-in, tua pen lai in na zangh uhhi. Mualsuang gelhna in na zangh phadeuh uhhi. Lai a kikhak uh ciangun suangbek tung, singbek tungah limsuai in tua tawh na kithuza uhhi.

3. Pau Cin Hau' Lai Zatna: Pu Pau Cin Hau in 1888-1902 sungteng pumpi damlo in a om sungin mangmu a, tua a mangmuhna sungah Pasian in laimal (1050) lak hi. Tua panin "Pau Cin Hau' lai" cih hong piangkhia hi. Laithak mukhia ahih manin ama' min "Laipianpa" na ci uhhi. Tua laimalte laidal tung leh suangpeek tungah gelhin, midangte hilhsawn ahih manin mitampi in na thei uh a, tawlkhat sung ding na kizangh hi. Sen laitawh kibangin a awsuah zui in laimal om hi a, mal 1050 pha-in, a bu in bu (6) na pha hi. Nidangin tua lai bek na kizangh a, Piantit pai hun lai bangin lai a kikhak uh teh Pau Cin Hau' lai tawh na kikhak uhhi. J.H. Cope mahmah in zong 1930 kum in Matthew Lai Siangtho sung a mualtung thuhilhna teng Pau Cin Hau' lai in na khen khia hi. Hih Pau Cin Hau' lai zong a manthan loh nadingin kep huai mahmah hi.

4. Kawllai Zatna: Sangmang A.E. Carson in Zogam ah na hong sep ciangin lai lo tawh maa kitelh zolo ding cih mukhol a hih manin Kawllai hilh dingin Karen Siate pawlkhat hong tonpih hi. Sia San Win in 1900 kumin Hakha khua ah Kawllai sang khat na hong hi. Sia Po Ku in 1902 kum in Tedim ah Kawllai sang khat mah na hong a, sangnaupang ding mi a kingah zawhloh teh 1904 kum in khawl kik hi. Sia Shwe Zan in zong 1904 kum in Khuasak khua ah Kawllai sang khat mah na hong hi. Kum khat a cin ciangin Sihzangte in zumlai en theita uh, cih thu ukpipa Pu Hau Cin Khup in a zak ciangin ama' khua Tonzang ah zong Kawllai sang hon ding hong vaihawm a, Ukpipa Pu Hau Cin Khup' sapna tawh Sia Po Ku in 1905 kumin Tonzang ah Kawllai sang khat na hong leuleu hi. A kipat tungin sangnaupang 40 pha a, kum bei kuan ciangin 70 bang na phato hi. Kawllai a hilh kawmin Pasian' thu tawh zong na pantah kawm hi. Tua hang mahin tua hun lai-in Zomite sungah Kawllai thei tampi leh Khristian pawlkhat na om a, tua hun lai–a kigelh mualsuangte bang Kawllai vive tawh na kigelh ahihna tuni dongin kimu thei lai hi.

5. Zolai Neihna: 1910 kumin J.H. Cope Tedim hong tung a, hong tun khit a sawt lo-in Roman Alphabet ABC panin Zolai hong bawlsak hi. J.H. Cope hong tun ciangin Zolai a kinei pan ahi hi. 1913 kumin"Tual Laisintawmna bu" cih laibu khat hong bawlsak a, tua pen Zolai a kigelhcilna na hipah hi. 1914 kum in "Tedim Labu" a masapen hng bawlsak a, ama' sih 1938 kum dong 3 vei na bawl man hi. 1919 October kha in Zolai tawh laihawm masapen "Tedim Thukizakna Lai" hong hawmkhia a, J.H. Cope in editor sem hi. Tua laihawm sungah "Tedim mite laisim thei tampen ahih manin Tedim pau in kibawl hi", ci in na gelh hi. Tua bangin biakna sungah Lia Siangtho leh labute simtheih nadingin ABC laimalte zanghin hong hilh ciangin theihnop kisa mahmah aa mite lawp thei mahmah uhhi. Tua lai-in "Zolai" kici nailo-in "Mang Tuallai" kici phot hi. Manglaimal pen i Tuallai hong suak a cihnopna ahi hi.

J. H. Cope in Yangon zumpi ah Zogam sunga sangte ah Zolai sintheih nading phalna a nget leh na ngah takpi hi. 1924 kum ciangin Tanbul (Primary) sang khempeuh ah Zolai tawh sin sak ding kithukim hi. 1925 kum panin Zolai sang (Vernacular School) kihong a, tan khat pan tanli dong kisin hi. 1919 kumin Laisimbu khatna kikhen a, 1920 kum teh bu nihna, leh 1928 kum ciangin bu thumna leh bu lina cih bangin kikhen toto hi. 1926 kum in sangte ah sin dingin Zolai tawh leitung thu leh Gamthu (Geography) hong bawlsak a, 1927 kum leh 1931 kum teh tua laibute mah hong puahphat sak kik hi.

Biakna sunga zat dingin biakna laibu, Lai Siangtho bu, Labu cihte hong bawlsak banah sangah sin dingin Gamthu bu (Geography), Nate' thubu (Science) leh Ganan (Arithmetic) leh Laisimbu tuamtuamte zong hong bawlsak lai hi. J.H. Cope in kumpi' sawlna tawh Tedim, Falam, Hakha pau tawh a bawl laisimbu (35) pha , kumpi in zong "Kaisar I Hind" cih pahtawina pia hi. Zogam khanglam Mindat, Kanpetlet lamte' ading a bawlsan laitak in hong sihsan hi.

Zanggam a teeng i Zomipih Asho Zomite in J.H. Cope in Zolai hong bawlsakna thu a zak uh ciangin Magwe Menzipa kiangah "Ko zong Roman alphabet ABC laimal mah ka zattheih nadingun hong vaihawm sak in," ci in na ngen uhhi. tua ciangin Magwe Menzipa in, "Hih na sanggamte uh pen India leh Kawlgam kikal ah amau teng a lomteen uh ahih manin ahi ding mah hi. Ahi zongin no pen Zogam a teeng na u na naute uh tawh na kikawm nading uh haksa a, Kawlte' lakah a teeng nahih manun Kawllai mah zangh zaw le uh cin hoih zaw ding hi," ci-in na dawng kik ahih manin a lungkimlohna uh 1927 'Myammar Thaman' sungah hong suak ngei hi.

6. J.H. Cope in A Laigelhna ah Tedim Pau A Zatsena Thu: J.H.Cope Zogam hong tun ciangin Pu Pau Suan leh Pu Thuam Hang-te Khristian masa nahi uh ahih manin amau tawh na kithuah khawm pah a, Sihzang pau na sin pahin, a sawt lo-in na siampah hi. Zolai a gelh masakte zong Sihzang pau in na gelh hi. Laibu hong bawl taktak ding ciangin Tedim gam sunga pau nam tampi a omte sung pan bang pau zangh leng tangzai pen ding cihna lungngai kha hi. Tua ahih manin 1919 kum in"siahkaai hausa teng kaikhawm in Tedim khua paangpi nuai ah thu kikupna khat na bawl hi. Tua thu kikupna ah J.H. Cope in Hat Lian Bu (Jack The Giant Killer) kici Sihzang pau tawh a kigelh, laigelhloh dal 20 bang a pha ding laikhetna tawh a kikhen tangthu khat hong simkhia hi. Tua pen kuamah in tello ahih manin "Tua ahih leh bang pau –a bawl ding ihi hiam?' ci-in a dot ciangin a kihel hausate khempeuh in "Tedim pau mahin kibawl leh kitheikim pen ding hi" ci-in thukimna hong nei uhhi.

Tua hun a kipan Cope topa in Tedim kampau tawh thukizakna hong suakkhia sak a, biakna laite leh laisimbu a bawl khempeuh zong Tedim kampau vive tawh hong bawl ahi hi.

7. Zolai Neih Manin Hamphatnate: Zolai i neih manin hamphat ziate lungngai pha kik le'ng a masa penin sangmangpa J.H. Cope in Mikangte zat Roman Alphabet ABC panin Zolai hong bawlsak khak laizang pen ei nget leh ei kut zong hipeuhmah lo , mailam hun suapi a mukhol leh a geel khol Pasian mahmah in ei Zomite hong angvan ngiatna leh ei adingin a hoih penpen mah hong geelsak ahihna kimu thei hi. ABC laimalte i zat khak manin ei adingin laikhetna a tuam bawlkul nawn seselo hi. Mikangte ading a kibawl siktawlai, lainetna (Press) leh Computer cihte tawh Zolai deih bangin i khen ziahziah thei hi. Zolai zangh in e-mail tawh leimong dongah hun tomno sungin thu i kiza ziauziau thei lel hi. Zolai tawh zonet panin a kitawng nangwn ki-om ta hi. I Zolai pen leitung bup dongah kizangh thei hi. Tua ahih manin i Zolai neumuh kha peuhmah kei ni. Kawllai tawh hihte kizangh theilo ahih manin Kawlte bangin hong eng thei mahmah uhhi. Hih pen J.H Cope hangin i ngah hamphatna lianpi khat ahi hi. Sangmangpa J.H. Cope in tawm vei sung Pu Pau Cin Hau' lai na zangh man a, a zenzen in na zanghsuak bang hileh ei adingin siktawlai, lainetna, computer, leh e-mail cihte a kimanna omlo ding a, kizangh theilo ding hi.

A thu nihna ah ABC laimal i zatkhak manin Mikang lai leh Mikangpau tawh i kinai tuama, i maingap tuam pah hi. Mi namdangte sangin Mikang lai i kiva zaw deuhpah a, mikangpau zong siambaih zaw pahin mikang laa khawng zong saknuam i sa zawdeuh pah hi. Hun khat lai bangin Zomite Mikanglai siam ci-in hong kiciamteh ngei hi.

A thu thumna ah Pasian in Zolai thupha hong piakzia zong a lamdangpi khat mah ahi hi. Tuhun ciangin Topa' thupha tawh Zomi sungah laisiam tampi mah ki-omta aa, amaute in leitung bup a laibu hoih minthang tampite ei lai in hong letkhia uh ahih manin Mikanglai leh Kawllai a siam lo, Zolai bek a thei tampite in kiphattuam pih mahmah hi. Tua tham lo-in tuhun ciangin Zolai tawh a kisin Lai Siangtho sang khawng zong hong omta aa, hih zong Pasian' thupha taktak ahi hi. Bang hang hiam cih leh Lai Siangtho sang a kah Zomi tampite in a thu kibuaipih lo in a Mikanglai vive kibuipih za hi. Pawlkhat bangin pum lotngah pong lel uh a, ahi zongin a thu tel khollo lel uhhi. Tu in Zolai tawh kisin ta ahih manin a thu lah tel in, zong kizangh thei pah lai hi. Hih zong J.H. Cope hangin i ngah hamphatna lianpi khat mah ahi hi.

A thu lina ah Pasian' nasepna ah lai lo tawh maa kitelh theilo a zong gahsuah zo taktak lo hi. Zolai i neih khak manin Zogam sungah Khristian khang tuam a, pawlpi zong thahat tuam hi. Zolai in i khamit hong honsak, hong pilsak, i khuamuhna hong tangzaisak, i upna hong khosak hi.

8. I Zolai Kepsiam Ni: Topa Pasian in J.H Cope tungtawn in hong piak i Zolai i kepsiam mahmah ding kisam hi. Kepsiam ding i cih ciangin koihcing ding cihna hilo a, a manthanloh nadingin zanghzangh ding cihna ahi hi. Kum 2000 pawl a kipanin kumpi in Zogam sung sangte ah Zolai hong sinsak nawnlo mah ahih manin khangthakte in Zolai kithei nawnlo tamawk a, dahhuai mahmah hi. Zomi hi napi Zolai theilo cihbang pianglo hi. Zomi ihih nak leh Zolai i theihkul hi. I Theih nadingin i sin kul hi. Sangte ah lah kisin nawnlo tamawk ahih manin biakna lampan hanciamin Zolai sinna neihzelzel ding kisam theikha ding hi.
(Cope 98 Celebration, Nov.1, 2008 ni-in Nitak kikkhopna sungah GSPau in a simkhiat laipi ahi hi.)

COPE TOPA HONG PAI A PHATTUAMNATE

By Rev. Thang Go Khup
Cope 98 Celebration, October-November 2008, Tedim


Thupatna


Cope topa tangthu i et ciangin a hongtun leh a sih kikal nasep lianpi namthum hong sem hi. Tuate-in Zolai hong bawlsak, Pasian thu hong hilh, leh sang-uk (sangmang) ahi hi.


Hibangin nasep namthum a sep manin Hakha ah "Cope si hi" cih a zi E. Cope in a zak ciangin "a gimthei lo tawh a kibang mihing thum nasep a sempa' nuntakna beita" na ci hi. Hibang a mihing thum nasep a sempa' maban tungtawnin tulaitak Zomite omzia i en ding hi.

1. Cope topa hang a lai lam khantoh zia: Lai i neih lohna thu-in anasep tampi nawngkai sak ding cih thei ahih manin Pasian thu a gen kawm in i lai ding hong bawlsak hi. Hih Zolai a hong bawlsak manin i phattuamna tampi omhi. Leitung aa mipil masate' lai bulpi (alphabet) a na zat khak pen i hamphat mahmahna lianpi khat ahi hi. Zo lai simthei aa Manglai a sim thei nailo khat in manglai mal khat mu peuh leh a sim thei het kei zongin malgawmin hpmg si, leh kinaih mahmah hi. Tua pen i hamphatna khat hipah hi.


I lai neih zawh tu'n kum zakhat hong cing ding hita buang aa i Zolai pen a khantoh hetloh pen i vaipuak ahi hi. Mailam ah i lai lam aa degree sang nei mipil nih le thum i neih ciangin hong puah ding uhhi. Tu laitak in a kin zaw deuh khat leh nih in a mau' uk zia hoih a sak zia uh tawh kizui in a tuamtuam in kibawl ngeingai hi. Hoih mahmah hi. Tu a bangin kin tek lehang asawt lo-in i Zolai pen laipai zia (gramma) bulpi nei thei ding hihang.


I Zolai bulpi pen A,B,C, (alphabet) ahih man ahitam? tuma kum 30/40 hunlai aa college kahte manglai/pau a kihtak lohna uh? ahih phial leh zong banghangin tulai aate siam tuan khollo i hiam? Ahi zongin i Zolai hangin nidang aate manglai siam, zahin i siam, hetkei zongin phattuamna tampi hong pia hi, cih phawk huai mahmah hi.


Leitung gam khangtote' lai bulpi i zat manin amau' bawlsa laikhetna (typewriter) , thukheelset (computer) deih bangin kizangh thei ziau a hih manin minam hampha mah mahte ihi hi. I minam sung pan Zolai gelh thei khat in internet hongin laikhak theihna pen Manglai a siamna hang hikei. Thukheelset (computer) ii sawlna teng a banbanin a mitkha ah luaisakin, a kigelh Mannglai malte a ciapteh hat man hilel hi. Pilna hang ahih tei hangin ciapteh hat peuh leng hithei pha mahmah hi. Hih pen i Zolai neih man aa phattuamna ahi hi. Tua ahih leh i Zolai in Zotate tuni'n bang ciang hong tun?


Leitung pilna khantohna tawh kizui-in zotate zong pil-in khangto mahmah kisa ing. University leh college pan master leh doctorate degree ngah pen tuma lam kum 10 a kipan kikhang mahmah hi. Tua bek thamloh in leitung mun tuamtuam aa zotate i tuntunna peuh ah a pil a siam a kikhai zaw deuh om, cih khawng i gal zakzak ciangin Zogam aa inn ngakte nana angtang mahmah hi ung. I Zolai in Zomite pilna sang pipi hong guanin gualtung hong tuang sak hi. Cope topa in Zolai a hong bawlsak bek hilo-in Manglai aw suah tawh a kinai-in hong bawlsak lailai ahih manin, lai i neih ding ciang bek hilo-in leitung bup tawh a kizakim dingin a hong deihsakna kilang mahmah hi. Tua hih manin:

  • - Zolai i gelh theih khit nak leh Manglai gelh hak nawnlo hi.
    - Zolai i sim theih khit nak leh Manglai sim hak nawnlo hi.
    - Zolai i zat theih khit nak leh leitung tawh kizakim hihang.


Cope topa Zogam leitang hong tun zawh kum za hong cin ngawngaw ciangin a hong makaih / a hong guat "I pilna tawh i minam laamto ni! I pilna tawh i gam i lei puah ni! I pilna tawh i omna peuhah nungta-in mi tampi phatuam sak ni."


2. Cope topa hang a Khristian nuntak zia khantohna: Zomite'n Khristian lam ah leitung tawh kikim lel hang, ci leng kikhial khollo ding hi. Hun khat lai-in ei le ei ciamnuihna a i zat "khamtung gam ah bang piang hiam?" kici sakin "galkap" ci-in kidawng sak hi. Hih kammal ka zak aa kipan tuni dong thuakhak ka sa mahmah hi. Midangte hong cih hileh phamawh ka sa kei aa, ei le ei in i kicih manin zumhuai mahmah ka kisa hi. Tuma kum 50 lai aa kipan galkap lam kinak tum mah aa, galkap ulian tampi na om mah hi. Ahi zongin tuma kum 25 khawng aa kipan hun hong kinak kheel mahmah in mi tampi tak-in Khristian biakna hong kin mahmah uhhi. Tua tungtawn in i milip ii 90% khawng Khristian ahi ding khatin kigen aa tawm ka sa hi. Ahi zongin kawl gam bup zia tawh i et ciangin tam mahmah hi. 1980 khit Khristian biakna a kilawp mahbangin Lai Siangtho sang kah zong kilawp mahmah hi. Tu ni ciangciang gam sung gam pua aa om zotate Biakna lam ah Doctorate degree ngah 200 bang pha khin ding hi ahong kicih ciangin angtan huai mahmah ka sa hi.


Tua banah Lai Siangtho sangkah tampi ki-om aa, Zotate' makaih Lai Siangtho sinna sang zong tampi mah om hi. Khangnote mipil degree nei 40% bangin biakna hong kin mahmah hi. I minam bup phial Khristian ihih hangin Khrih gim nam nailo hihang. Ahi zongin Zomite' leitang ah Khristian hong tun zawh kum zakhat taktak hong naih ciangin Khristian hihna i khang mahmah aa, Biakna sang tampi i nei aa, Biakna lam mipil tampi i om hi. Khristian mipil tampi'n gam dangah pilna a sin beh manun pilna bek hilo-in khantohna tampi hong nei uh aa phattuamna tampi hong hipah hi.


Zotate Khristian biakna lam i khantohna tawh kizui -in kumpi nasemte zong a tuntunna vuah thu-umteng na kikaikhawm in Pawlpi na phut (dingsak) kawikawi uhhi. Tua tawh kizui-in Biakna nasep zong a munmun ah om kawikawi hi. Hun khat lai aa, "Zogam ah bang piang" ci a kidot ciangin a kidawnna ahi "galkap" acih pen man mahmah hi. Zogam panin tulaitak galkap (Khrih galkap) tampi piang (thuat) aa, mitampi mah langlut uhhi. Mitampi mah-in langlut nadingin a pi a taang kitehteh uhhi.


Tuma kum 25 lai-in Zotate LaiSiangtho sin "bangzah pha?" cih kithei khinzo napi, tu'n tua gen loh Zotate makaih Lai Siangtho sang nangawn theihkhit zawh ding hilo hi. Hih pen ei hanciam zawhna hang hilo-in Pasian thupha ahi hi.


Zomite Khristian hihna (Christianity) ah nasia takin khangto hang-a. Kawlgam sung minam tuamtuam lakah a khangto pen dingin i kilam-en hi. Zomite' makaih Lai Siangtho sinna (Biakna) sang tawm-lo aa, Evangelist zong a tam khahkhia pawl ahi dngin ka ki lam-en hi. I leitang ah Khristian upna a hong tun zawh kum zakhat hong naih ngawngaw ciangin:

  • I Khristian hihna in Kawlgam vaigam zel, I Khristian hihna nuntak pihni!
    I Khriastian hihna khahsuah keini!
    I Khristian hihna i omna peuhah kilangsak ni!

3. Copa hang-a nuntak khuasak zia khantohna: Zomi kampau Khristian ahi-aa, Khristian lo ahi zong, i minam bup silh le ten, thu le la, muh le ciin a kipan a kivang kimin kikhangto mahmah hi. Ama' hongpuak Khristian thu-in dahna thu hilo -aa Lungdamna thu ahih manin i mivekpi-in lam khat teitei ah kiphattuam pih hi.


Tu hun laitak i nuntak zia i ki-et ciangin nidang tawh kilamdangin, heek le tat a hi-aa pau le ham ahi zong nasia takin khangto mahmah hihang. I gam ah bel kikial lua ahih loh hangin midangte muhna munuam in tu aa sangin a nuamzaw in i om khak leh cihna bekbek hangin gamdang kipai mahmah aa mailam ah kipai lai ding hi. Khualzin gamvak pen nidang sangin kitamzaw hi. Gentehna: Tedim pan Kalay myo tuaksuak ding mawtaw tuang te kidong ciatciat leng "Yangon pai ning" aci om hamtang hi. Tua mahbangin Kalay myo pan Tedim a kahto mawtaw khat peuh vasit tel leng, "Yangon pan hong ciah" khat le nih om hamtang hi. Tedim leh Yangon kikal lampaina ni thum bang a sawt hangin a nisim in a kuan a ciah kiphamat hihang! Tuma kum 25 lai-in Tedim pan Yangon pai ding kal khatin khat a om leh a tam mahmah hi aa, tu hun ciangin ani ni-in omta hi. I gentehna in: tu ni'n Thangho-te unau; zing teh Nantal, thai teh Neinote nita, cih phial ding hita hi.


Tua mahbangin Yangon pan gam dang pai zong a nipi simin khat le nih om aa, pai a sawm zong tampi mah om hi. Hite pen sum le paai zong ding i cih hangin khantohna, thumuhna hi aa, nidang sangin i kilamdanna, i khantoh zawkna na hi gige hi.

Tu laitak i mipih gamdang omzia en leuleu le’ng, Malaysia ah tul giat val ding ci uh aa, America ah tul nga val ding ci uhhi. Tua lo mundang gam tuamtuam aa omteng a kilomtuat leh then nga val ding ci uhhi. Hih bangin leitung gam tuamtuam ah a kithehthang Zotate pawlkhat bang a tuntun na vuah inn le lo tawh sumbuk tawh omin nuntak khuasak zia nakpi-in nuamsa mahmah uhhi.

Silh le ten i ki-et ciangin mi silh, mi ten bangmah kisilh, kiteeng thei lel aa, mi omzia mah kiciing thei hi. Leitung khantoh zia tawh kizui in om thei lel hihang.

Thukhupna

Cope topa hangin zomite leitung tawh i kikimna mangngilh theih, pampaih theih ding hilo hi. Tua ahih manin Zomi u le nau i omna ciat, i maban ciat panin hihciang i tun theihna khatvei lungngai kikin 2010 ciangin a kua, a kua cilo Zotate vannuai khut khat tawi, khe khat khai bangin, geelkhawm semkhawm in kuang khat sungah sawk khawm ding hihang. Hih 2010 pen Zotate kici khempeuh a pil, a hai, a hau, a zawng kua pawl, kua pawl cilo-in Lungdamkoh khopna leh Thupha nget khopna hun manpha hong hiding ahih manin, Topa tungah thungetna tawh mapang ciat dingin kong zawn uh hi.

COPE TOPA’ NUNZIA TOM GENNA

Sia Gin Hau Pum
Thupatna

Pasian in mihingte a mangthang dingin hong deih lo ahih manin Amah mah in mite hong zonna Piancil sung, Eden huan sung pan i mukhia thei hi. Tua hi-in Lai Siangtho lui sungah a mangthang ding mihingte Amah mah in a zon hun, Kamsangte zangh in a zon hun zong om hi. Lai Siangtho thak hun ciangin a Tapa Jesuh hong zangh hi. Zomite lakah 1910 kum ciangin a mangthang ding Zomite a zong dingin Cope topate nupa hong zangh hi. Tua Cope topa i cihcih pen Pasian zatzia leh Zomite hamphat zia, Pasian in eite adingin a tuam vilvel a hong puak ahihna tawmcik a nuai a thulunote tungtawn in ih ensuk ding hi.

1. Cope Topa Pianna: Pasian thu, Zolai leh Zomite thangthu a kigen simin Cope topa thu kihel lo-in thuguipi cing thei mahmah lo hi. Banghang hiam cih leh Khamtung gam ah Pasian thu gen dingin 1899-1966 kikal sung America gam pen a hong pai innkuan sagih pha hi. Tuate in Carson, East, Cope, Woodin, Strait, Nelson leh Johnson-te innkuan hi-in tua innkuante sung panin 5-te in Haka phualpi pan nasem uh aa, Cope leh Nelson-te innkuan in ahih lehTedim phualpi pan hong sem uhhi. Rev. Dr. J.H Cope pen America gam Pennsylvania State, Philadelphia khuapi, Germantown veng ah teng uhhi. A pa Joseph leh a nu Elizabeth Danford Cope sung panin November 21, 1882 ni-in suak hi. A nu pen India, Assam gam, Gawhati khua thuhilh mangpa’ tanu ahi hi. Kum 11 a phak ciangin Germantown Second Baptist Pawlpi sungah a min pia in tawpidaw suak hi. A nu leh a pa in zong sangsia semtek uh in tua khua mahah Nipi sang (Sunday school) sia sem uhhi. A ma minpi in Joseph Herbert Cope hi. Pasian thu khuavaak hong puakpa, Zolai hong phuatsakpa, Lai Siangtho hong teisakpa, Labu hong teisakpa, Sangukpipa leh Zomite nuntak khuasak zia hong lamsangpa, Mi thum nasep a sem, a gim theilo tawh a kibang ngilhmawh Sangmangpa ahi hi.

2. Pasian thu (Khuavak) Hong Puakpa Hi: Cope topa pen Zogam hong paima, 1900 kum ciangin North East High School panin tan sawm hong ongkhia hi. B.Sc degree a ngah khit ciang in kum khat sung Utah gam Morman mite kiangah missionary sem hi. University a kah hun lai a kipanin khamangthang a vei khinsa hi aa, gammial nasep kum khat a sep khit ciangin Lai Siangtho sang hong kah hi. 1908 kum in B.D. degree ngah hi. 1908 kum mahin Northern Baptist kikhoppi Oklahoma khua ah tung aa, amah zong pawisim in pai hi. Gamdang thuhilh ding a puakpawl (Baptist Mission Society)te President pa Dr. Haggard in J.H. Cope kiang ah “Kawlgam khamtung (Chin Hills) ah na pai ding hi” a ci hi. Cope in Chin Hills kicihna mun za ngei nailo ahih manin, “Koi mun hi peuhmah hiam? Gamlim sungah na zong dih in,” ci-in a lawmnu sikkhau sat hi. A lawmnu in zong “ka punote khat in Gamtawh kisai laibu (Gezetter) nei in tua sung hong en ning, tuakhit ciangin sikkhau hong sat ning” ci hi. Tua laibu a et ciangin “Kawlgam nitumnalam, gam mong khat, kuamah a ukzawhnai loh (Unadministrated) gam khat kici hi” ci- in a zing ciang sikkhau thuk kik hi. J.H. Cope leh a lawmnu Elizabeth Caldwell 1908 kum September kha ni 3 ni in hong kiteng uh hi. Zogam khuavak puak dingin September kha 30 ni-in Boston khua pan tembaw tuangin hong dingkhia pah uhhi.

Cope topa Kawlgam hong paiding ciangin a pawlpi (First Baptist Church, German Town, Philadelphia)-te kam vaikhakna hong nei hi. Tua a vaikhak kammal pen “Tu-in kei Pasian thu a za nailo Kawlgam saklam Zomite lakah khuavak puak dingin va pai ding hi’ng, Cidam in kong ciahkik ngeingei leh ka min hong khel un” ci hi. Missionary sem dingin hong kuankhia pah a December 21, 1908 ni-in Haka khua hong tung hi. Carson topa pen April kha sungin na si khin ahih manin Carson tonu leh Dr. East-te tawh tawlkhat sung Haka ah Pasian’ nasepna (Gupna thugenna) leh Zo pausinna hong nei hi. Khamtung gam leitaw lam, Haka phualpi ah ah Dr.Hjalmar East in hong sem in, leilu lam Tedim ah Missionary phualthak sat dingin Cope-te innkuan hong dingkhia aa, November 1, 1910 ni-in Tedim hong tung uhhi. Tua Tedim hong tunni pen Tedim gam adingin khuavak tanni, Nisuahni, Suahtak ni cih ding himawk hi. Banghang hiam cih leh Pasian thu a thei nai lo, minam picing khat hih nading a kisam ahi Lai kineilo, khuamialpi lak a om nuntak khuasak zia bangmah a thei nailo Tedimte lakah nasep a kipat ni hipah hi. Hong tunni pan a kipan in pausinna leh gupna thu genna nei pah ngelhngelh hi. Pasian in thupha pia in a nini in Pasian thu-um kibehlap toto sak ahih manin 1913 kum ciangin Tedim gamah mi 91 tuiphum hi.

3. Zolai Hong Bawlsakpa Hi: 1885 kumin Mangkang kumpi in Kawlgam buppi a lakkhit, 1891 kum ciangin Zagam zong hong lato zo uhhi. Gam ukna phualpi pen Haka khua ah hong phut uhhi. Surgeon Major A.E. Newland in Haka khua ah nasem in om a Haka numei melhoih mahmah khat tenpih hi. Haka pau hong sinpah in “A Practical Handbook of the languge of the Lais as Spoken by the Kakas” cih laibu khat bawl in 1897 kum in hawmkhia hi. Mangkam leh Hakha pau Dictionary bu masa penpen hi ci-in kiciamteh hi. Sangmang A. Carson in “Biakna thu hilh theih nangin Lai hilh masak ding kisam” cih thu hong mupah in Yangon A.B.M phualpite thukimna tawh piangthaksa Kayin sia pawlkhat Zogam ah hong sam to in Zomite Kawllai tawh laihilh hong kipan uhhi. 1900 kum in Sia San Win in Haka khua sang naupang 7 tawh sang neu khat hong (Phuan) in sang masapen hipah hi. Rev. J.H. Cope in lailam siam (linguists) thum hong tonpih in Newland leh Carson-te maban hong zomto in Haka leh Matupi gam a zat ding “Lai”, Falam gam adingin “Laizo”, leh Tedim gam a zat ding “Tedim lai” hong bawlkhia hi.Tua bang in hong hanciamna sung panin 1913 kum ciangin Zolai Simbu khat hong bawlkhia zo hi. Khuakhal sangkhak sungin nitak sang (night Class) in sinsak zel hi. Ama bawlsa laigelhzia, lai ngeina (orthography) a kip nadingin hanciam tak in kum 30 sung bang Cope topa mahmah in hong puah toto a tuni dong ih zat Zolai ahi hi.

4. Lai Siangtho leh Labu Zolai in Hong Teisakpa Hi: Missionary sep kawm leh khuan ciah hun nangawn in tawlnga vetlo a Cope topa nasep thupi mahmah khat in laitei (Translation) nasep ahi hi. Khualzin hun, khuan ciah hun sungin zong annek leh ihmut kikal longal in Zo Lai Siangtho leh Labu tei ngelhngelh hi. Tua kawm mahin Sang Laibu, Khrisitan Biakna lai, Tedim Thukizakna Lai cihte tatsat lo-in bawllai tazen hi. Lai Siangtho I neihcil pen Matthew hi a 1915 kumin Cope topa’n hong teisak ahi hi. Tuabangin tawlnga man lo in laitei nasep hong semsem in Thu Ciamthak (New Testament) 1932 kumin zo hi. Piancilna leh Paikhiatna zong teikhin zo a a laidal (manuscript) in om hi ci-in kiciamteh hi. 1914 kum in dawng 20 val a pha Labu bawl in, 1918 kum in la dawng 101 a pha labu khat teikhin hi. 1923 kum in dawng 283 a pha labu leh 1927 kum in kawng 300 a pha labu bawl hi ci-in kiciamteh hi. Zomite ading in Laibu nam 36 gelh hi ci-in a kiciaptehna tampi om hi.

5. Zogam Buppi Sang Ukpipa Hi: Haka khua hong tunphet in Carson tonu tawh sangsia sem hi. Khualzin hat in thugen a siam banah lailam kivalua ahih manin Mangkang kumpi in 1925 kumin Khamtung gambup sang Ukpipa (Honrrary Inspector of Schools) tavuan / za pia hi. Khasum ngah lo hi. Tua kumpite sang a zat ding laibu khempeuh bawlsak hi. Tuabangin khamtung gambup sang ukpipa tavuan a let manin “Sangmangpa” cih min a ngah ahi hi. Cope topa in Pasian thugen, Lai tei/let nasepte a sepnate leh Sang laisimbu tampi hong bawlsaknate banah in leitung sangte khempeuh ah sangukpi a sepna hangin Mangkang missionary-te khempeuh in zong ‘sangmangpa’ cih min ngahlawh uhhi.

6. Sum le Pai tawh Zong Zogam Hong Vaan Hi:
Khamtung gambup sang ukpipa a sepna hangin Mangkang kumpi in Khualzin nading in a piak (T.A) Rs. 700/- ngah hi. Tua sung panin Tedim thu kizakna lai hawmkhia hi. Tua bek thamlo in I gam le i lei kepcing theih nading leh guahtui mantak in i ngah nadingin kumpi Singhalh (Cuvuai) hong bawlsak hi. Hi cuvuai hong bawlsakna hang in Yangon Governor-pa in pahtawina sum Rs.2000/- pia hi. Tua sumte tawh nitak sang hong phuan in lai hilhna leh sia cialna in zanglai zensam hi. Pilna siamna leh thagui thatang bek thamlo a sum leh a paai tawh Zomite adingin na hong sem hi.

7. Doctor Divinity Kipia: Khamtungmite adingin pilna siamna, sum le paai, thagui thatang tawh mipil thum nasep (Translator, Missionary/Preacher, Educator) a sepzawhna hangin June 10, 1935 ni-in New York, Colgate University panin Cope topa Honorary Degree of Doctor of Divinity (D.D) kipia hi. Cope topa Doctor a kipiak laitak in tua University a Dean-pa in hibangin gen hi. “Kuhkal tak in nasepna leh lungkia ngei lo a hanciamna tawh khamtung mite kam nam 40 val pen nam 4 in gawmtuahsak hi. Laigelhzia ngina kip bawlsak a, Sang laisimbu bawlsak hi. Ham namtampi tawh labu bawl a, kam nam khat tawh Lai Siangtho thak (Tedim Lai Siangtho) letkhia hi. Pau nam tuamtuam tampi tawh Lai Siangtho thak sung mun tampi letkhia hi,” ci-in mipite mai-ah genkhia hi.

8. A Nuntakna Ni Hong Tumta: 1938 kum April kha pawlin Khanglam, Kawlgam gamgi neh tengah thuhilhsia phengvak pawlkhatte hangin thu nawngkaina tampi om ahih manin J.H.Cope leh Col. Burne-te tua thu vaan dingin va zinkhia uhhi. Hih a khualzin hunsung uh guahzu a, lampi haksa hi. Lampi ah guahthuak in kawt gawp uhhi. J.H.Cope in gilsan natna leh nattun natna hong ngah sawnsawn ahih manin sakol tung tuangin khualgamlapi panin hong ciah hi. Hakha myone Sulkhua a tun uh ciangin sakol tung tuangzo nawn lo aa, tua pan Rev. Sang Fen tai 50 val bang a gamla Haka khua ah thuko dingin a paisuak vingveng hi. Haka khua panin a hithei bangbang in siavuante tawh kithuah in va dawn kik uhhi. Cope topa gimluata ahih manin taal in kizawng aa Haka hong tun uhhi.Hih hun in Cope topa gim mahmah ta hi. Haka panin Tedim a om Cope tonu sikkhau sat uh aa, Cope tonu in sikkhau a ngahphet in vuandokpa Thomson tawh a zing ciangin hong delhpah uhhi. Falam gun lei a tun ciangun J.H. Cope June 11, 1938 ni 5:00 a.m. hunin Cope topa nuntakna nite hong tumta cihna thu lai ngah uhhi. Tua lai Cope tonu in a sim khit phetin thum ding, mau ding, kap ning ci lo-in, “Mi thum nasep a sem a gim theilo tawh a kibang mi khat nuntakna beita hi.” a cih khit ciangin Haka a om tapidaw-te’n limtak na vui un ci –in vaikha aa, Tedim ah nasep mabante sem dingin hong kileh kikpah vingveng hi. Haka biakinnpi gei Rev.A.E.Carson kivuina han kiangah June 12, 1938 ni-in kivui hi.Tua sihvuina mun ah Dr. Strait makai in tualai ah Strait in hibangin gen hi. “Pasian thuhilh sangmang khat hihna tawh Dr. Cope in Topa ading nasepna ah ama’ khangualte sangin kipia zozaw hi. Ahih hangin hih thupen ama thu a telmahmahte bek in phawk a, ama pumpi a kipiakna hangin bangmah kisuangtak ngeilo-in nungta hi. Ama ngaihsutna in a biak Pasian adingin zatkhiat ding leh ama pumpi mahmah kipumpiak ding ahi hi. Ama lawmte leh amah a theite in amah pen a tawntung in phawk a, mi pawlhuai mahmah, a migi mahmah leh a lungduai mahmah khat in ciamteh uh hi. A biak Topa’ nuntakna bangin amah in thuhoih sem dingin hong kipia hi” ci hi. Hibang in a missionary a seppihte in zong ama nasep zawhnate lamdangsa phialmawk uhhi.

9. Cope Topa Kivui Ni Kumpi Laan A Laizang ah Kikhai: Cope topa sihvui ni-in Haka khua ah Naylor mangpa in Dr.Cope zahtakna in Haka a kumpi zumte khempeuh khaksak a kumpi laante khempeuh zong (Half mast) laankhuam lang bekah khaisak in supna, dahna lianpite kilangh sak hi. Pasian’ nasem khat a sih manin kumpi-in a laante a laizang ciangah khai-in kumpi zumte kikhak a, dahna a kilat sak pen khamtung gamah a masapen leh amah bek hiding hi.

10. Cope tonu’ Kam Vaikhakna Hun: Cope tonu in a pasal tawh a sep mabante a sep khit ciangin a ciah ding hong kulta hi. Tonzang a Rev. Vial Nang vaikhak in July 18, 1938 ni-in Tedim Biakinnpi sungah hun nunungpen mangpha khakna biak kikhop bawl khawm uhhi. Sia Vial Nang thugen dingin kithawi a Cope tonu a ciah ding a ngaihsut ciangin dahin lunglen huailua mahmah ahih manin a khitui tak ngelhngel thapai in thu gen thei phalo hi. A nunung ciangin Cope tonu in thugen in a khitui luang ngelhngelh na pi’n a thugen themcik zong hoi lo-in hihbangin gen hi. “Kei a ciah dingin hong kisamta hi. Banghang hiam cih leh kei ka ciah kei leh Sangmang a thak hong pai lo ding hi. Tua ahih manin a manlang theithei in ka ciah ding kisam hi. Lungkham kei un, Topa’n hong kem ding hi” ci hi. Tonu leh pawlpi mite hun nunung kamvaikhakna a man ciangun Cope tonu pusuak in khuangzang mual (U Suan Khan Kham’te inn mai) ciang thu-ummite’n kha-in khut kilen in kap kawmkawm mahun lunglen khuangaihna tampi tawh mangpha kikhak uhhi.

11. Cope Topa Hong Zat Ni le khate: Cope topa khamtung gam hong tunzawh thum vei a khuan va ciah hi. Khamtung gam sung a om hun sung khempeuh Kum 25 leh kha 7 (Ni 9419) sawt hi. A khuan ciah hunteng ni 1345 sawt hi. America gam pan hong dinkhiat a kipan a sih dong kum 29 leh kha 7 sawt hi. Tua a khuanciah hun sungin zong tawlnga hithiat tuan lo in Lailet (Translator) nasepte semkawm veve hi.

12. Cope topa leh Tulai Zomite Dinmun: Cope topa hong pailo hizen leh Zomite tulai khuahun luanzia in hong taisan in mite nungah a om denkeei dingte ihi hi. Khua hun paizia manlanna tawh kizui in Mipilte in min tuamtuam na vawh uh aa, The age of Knowledge ci-in pilna hun ci-hi. Tuabangin min a kivawh zah khat in Zomite zong pilna kihanciam in siingdang eng lo, tanbang kim in a ki-om hita hi.
Tua bek tham lo in leitung khantohna tawh kizui in mindang khat kivawhna omlai aa The age of Globalization ci-in tua hun sungah khantohna tampi om in siatna lam zong tampi mah khang hi. Khantohna manlang mahmah in na hoih tampi a khantoh mahbang in siatnate zong tampi khangto hi. Tuabangin siatna leh phatna tampi khangto in Leitung a kalsuan laitak in a hoihte zuithei in siatnate i pelh theihna zong Cope topa hong vawh khaici hang hitazen hi. Zomite in khantohna delhtum in Kiim le paam ah siattheihna leh natna tuamtuamte in hong umcih ahihna thu kiphawk aa AIDS/HIV cihbangin a dam theilo natnate hong laang mahmah hangin Pasian thu in hong kem hi. Nupa sung, khualzinna, a tuamtuamte ah kikep siam ding kihanciam in Lai Siangtho tawh kituakin I nuntakna pen I ngah khak Cope topa khaici hang ahi hi.

Khantohna tawh kizui in mite khuaneu panin khuapi liante ah kizuan ngeingai ahih manin tuhun pen The age of Urbanization ci-in min vawhna zong na nei uhhi. Hitakpi hi. Khuano sung sangin khuapi sungah pilna, sumzonna, khantohna, thumuhnate omzaw ahih manin khuapi kizuan ngeingai himawk hi. Ahi thei zah in khuapi sung zuat ding kihanciam keei hi. Khuapi sung zuatna hangin midangte tawh pilna, neihna, khuamuhnate hong kikim theita ahih manin I hamphatna lianpi ahi hi.

Hih leitung pen Upna tuamtuam neite tenkhop ngeingaina leitung ahih manin mipilte in leitung min na vawh uh aa Pluralistic World na ci uhhi. Hilua hi. I kiim le paam ah Buddist-te, Hindu-te leh Pasian thu um lo mitampi tawh i teng khawm ngeingai hi. Amau upnate sung pan a hoihte laksak in ei Khristian-te upna I hawpsawn ding Cope topa hong nusiat khaici hoih khat ahi hi. Cope topa hong puak Pasian thu in ei Khristian-te bek lo in upna kibang lo midangte tawh zong hong kilem sak hi. Tua upna tuamtuam a neite tawh I tenkhopna hih leitungah Cope topa hong puak Pasian thu khahsuah lo-in ih nuntak pih ding leh tua thu manpha a san theih nading un eite tavuan lianpi khat hita leuleu hi.

Tuate banah I.T. (The age of Information & Technology) hun ci-in thu kizakna malang mahmah ahih manin leitung buppi nangawn khuatano khat (Global village) ciziau hi. Leimong khat a thupiang pen leimong khat pan a pianhun mah in kiza ziau hi. Ei Zomite zong muntuam gamtuam ah kithehthang in ih om hangin pianna Zogam sunga omkhawm mah tawh kibang lelmawk hi. Sun le zan, ut hunhun in thu kizakna I nei thei lel hi. Nidang in internet, email, Gtalk ci-in mite gengen I zakzak pen tu-in eite’n nuamtak in I zangh zihziah theita hi. Tuabangin muntuam gamtuam ah I omna panin khuano khat sunga tengkhawm bangin ih omna leh pumpi kigamlat hangin lungsim hong gawmtuah in khuatano khat sungah tengkhawm bangin hong gawmtuah Cope topa hizen hi.

13. Cope Centennial Jubilee Leh Zomite: Tedim mite bek hilo, Zogam bup adingin a nuntakna, a pilna hong kipiakna hangin Zomite hiciang dinmun a tung thei ih hihi. “Cope topate nupa hong pai lo hizenzen leh Zomite bangci dinmun ciang ah ih om lai zen tam?” A beisa hunin Cope Jubilee tawh kisai Tuiphum Pawlpite in 1985 kum in Rev. J.H. Cope Diamond Jubilee bawl uhhi.1999 kum ciangin Cope Diamond Jubilee mah kibawl kik khin hi. Tua hi-in Cope Centennial Jubilee zong Tuiphumte bek in bawl ding maw? Bawl zenzen lo ee, Cope topa pen Tuiphumte bek pia peuhmah loding hi hangh. Cope topa hong puak Lungdamna thu (Pasian thu), Cope topa hong phuat sak Zolai, Cope topa hong teisak Zolai Siangtho, Zo Labute pen Zomi buppi, Pasian thu a sang peuhmah leh Zolai a zangh khempeuh ii pawi ahih manin Zomi buppi ii khaam ding pawipi ahi hi. Tua Cope Centennial Jubilee bawl nading tawh kisai in a hunte hong toi mahmah ahih manin kum thum sung tha thak lakna ding thu bulphuh 3 kinei hi. Tuate Zomi bupin ki-apna, thungetna leh thuhilhnate ah zangh tek le’ng ih Zogam hong cidam in Zomite khantoh nading leh Zomite thupha ngahna hong suak taktak ding hi cihna tawh 2008 a dingin “Pasian aw, Na nasepna adingin hong siansuah in” (Joel 2:16-17), 2009 adingin “Pasian aw, acitak nasem dingin hong bawl in” (Late 40:11) cih leh 2010 adingin “Pasian’ zat Minam: Pasian aw, na deihna a tun nadingin vaang hong guan in.” (Pai.19:5-6; I Pet.2:9) cihte ahi hi. Hih thubulphuh thumte thungetna leh ih pawlpi tek ah thuhilhnate ah zang kiim tek le’ng ih Zogam leh Zomite adingin Pasian in a lamdang khat teitei hong pia takpi ding hi. Tua ahih manin 2010 ciang i khaam ding Cope Centennial pawipi pen Zomi bup Lungdamkoh Pawipi cihna zong himawk hi. Tua pawipi hangin Pasian in ih gam le lei, ih minam adingin damna leh thupha ngahna hong hisak pelmawh / hamtang ding hi.

Thu Khupna
Leitungah minam picing khat ih suak nadingin Lai kician neih ding kisam hi. Rev. Dr. Hre Kio genna ah “Leitung ah Kha thum hal in minam khatta manthang hi. Banghang hiam cih leh Lai a neihloh man uhhi” ci hi. Ih Kha a mangthang ding kimlai Cope topate nupa hangin Ih Kha bek tham lo-in ih minam mangthang lo hi. Kamdang khat in gen le’ng Zomite a mangthang lodingin hong khoipa leh hong khansuahpa pen Cope topa ahi hi. Tuabang Sangmang ih ngahkhak manin zong ih hamphatna lianpi khat ahi hi. Zogam ah Cope topa nasepnate ih ngaihsut ciangin lamdang liang hi. Pasian in Zomite adingin a tuam vilvel a hong piak Sangmangpa ahi hi. Tua ahih manin Cope Centennial Jubilee bawl dingin ih kithawi laitak in Pawlpi lungsim, beh lungsim, nam lungsimte panin minam lungsim ah kalsuan to-in 2010 November 4 -7 ni sungteng sim le maal, sak le khang, gam sung gam pua leh tui lu tuitaw pan kikaikhawm henhan in Kum 100 pawipi Tedim khuapi ah a muak khawmtek dingin hanciam ni.
[Courtesy: Cope 98 Celebration, Tedim, November 2008]

Rev. Dr. Joseph Herbert Cope (1882 - 1938)

Cope topa’ Thu Tomlahna

By Sia Gin Hau Pum

- 1882 kum November 21 ni suak.
- 1899 kum in Tui kiphum.
- 1904 kum in Pennsylvania University pan B.Sc. Degree ngah
- 1908 kumin Rochester Theological Seminarypan B.D Degree ngah.
- 1908 July 7 ni Ordination kipia.
- 1908 Sept. 3 ni Elizabeth Coldwel Smith tawh kiteng
- Tapa 3 nei in; Joseph Howard Cope, Harry Cope leh Appleton Danforth Cope te ahi hi.
- 1908 December 21 ni Hakha tung.
- 1910 November 1 ni Tedim hong tung.
- 1913 kumin Zolai Simbu khatna bawl.
- 1915 kumin Matthew Lai Siangtho Zolai-in manzo.
- 1919 kumin Tedim Thukizakna Laihawm pankhia.
- 1925 kum Honorary Inspector of Schools sem.
- 1932 kumin Lai Siangtho Thak Zolai-in Neihpih.
- Pasian thu gen, Zolai bawlsak, Lai Siangtho teisak, labu teisak, Sang laisim bu bawlsak, Sanguk Mangpi sem.
- 1927 November in Mikang kumpi in Kaisar I Hind kici Ngun Medel khat pahtawina pia.
- 1935 June 10 ni-in Colgate University in Honorary Degree of Doctor of Divinity (D.D.) pia.
- 1938 June 11 ni Hakha ah si.
- Khamtung gam sung a om hun khempeuh, Kum 25 leh Kha 7 (ni 9419) sawt.


(Cope 98 Celebration sunga Cope topa’ thu Tomlahna pan hi.)