Monday, March 30, 2009
Video: Zonet Writer of the Year 2008 Award Lungdam Kohna
Personal video bek hi!
Nong etsak lungdam.
Hau Za Cin
Phuitong Liim
Sunday, March 29, 2009
Video: Kennedy Space Center Hawhna
Khapi tung kahna Kennedy Space Center (KSC) hawh ni in Space Shuttle DISCOVERY STS-119 vandawn-ah kilawnto ding cih ka zak uh ciang et teitei dingin ka khentat uh hi. Nitum khit lian, nitak nai 7:43 in ka etna uh 3 miles khawng pan a taw ah mei hong kuang zaih in thakhat thu in vantung lamah hong kilawnto zeza hi. A sawtlo in vandawn ah meipi sungah hong lensan hi. A ging ngaih mahmah leh a en mipite lungdam kikona aw bekbek bil dimin kiza a, a meitaang nuai-ah a giahna uh pan a ging lau-a hong lengkhia vasa leng zuaizuaite bek kimu hi. A meitui bawm nih a kiat khit ciangin mi 7 te tuanna Shuttle bek vanlam ah lengto suak hi. Ko zong ka kiang vua nungaknote tawh maan kizaih in, see you again HERE...!! ka kicih khit uh ciang' Kennedy Space Center Bus tawh inn lam ka zuan ta uh hi....
Hih lai ka at laitak hong ciahkik a, March 28, 2009 nitak nai 2:00 in KSC ah tu kikta hi. Ni 13 sung International Space Station (ISS) ah Solar Panel bulh in nasem uh hi. Tua Solar Panel te in ISS ah nasemte meitha (electricity) pia ding hi. Hih ISS pen lei pan 350 Km a gamla huihlak ah om hi.
May 12, 2009 ciang Atlantis Space Shuttle vantung ah kilawnkhia kik dinga, ISS mun ah nasem zom kik ding uh hi.
Hun na neih leh May 12, 2009 ciang KSC hawh in Atlantis kilawnkhia va en ve...
Sunday, March 1, 2009
Assam sangnaupang te leh NASA astronaut kiho
GUWAHATI, ASSAM, INDIA: Van leh Lei kikal ah mipilten leitung thu, vantung aksite thu a sinna ding uh khawlmun, ahih kei leh ‘bu’ bawl uh a, tua pen International Space Station (ISS) ci uh hi. Lei pan 350 Km a sang huihlak ah om a, bawmpi bangin a sung hawm in, bukno khat bangin a sungah giah theih hi. Leilak pan ‘Rocket’ ci-a i cih ziau, tu hun ciang spacecraft a cih uh ‘huihlak a khualzinna’ tawh lengto-in ISS ah leitung vantung aksite thu sinin ni tampipi tam uh hi. Tua banga a sem, a tam laitak NASA, USA vangtungkahmi (astronaut) Edward Michael (Mike) Finke leh India, Guwahati khuapi a Asom Jatiya Vidyalaya high school sangnaupangte melmuhloh tongsan (telephone) tawh January 7, 2009 niin kiho kha phophot uh hi.
Vangtungkahmi (astronaut) Edward Michael (Mike) Finke pen US Air Force ah colonel hi a, ama makaihna tawh Vaikuan 18na (Expedition 18) a kuan, ISS ah a tam laitak uh hi. ISS pen gam 16 kipawl in sum US dollar billion 100 bei-a a bawl uh, kum 1998 pan kipan tuni dong a hoihzaw dinga a behlaplap laitak uh hi. California leilu lama NASA phualpi vaisaina tawh sangnaupang 14 (n 7, p 7) in dotna 14 dong uh a, minit 10 sungin Mike in a ‘bu’ sungpan telephone tawh dawng hi. A thu dotte uh pilvai mahmah hi. Tua holimna pen sangnaupang tul khat val leh a nu leh pate un a zak theihna dingin 'Friends of Assam and Seven Sisters' (FASS) te in paungaihna thuahsak uh hi.
India nitak nai 1:30 a kipan a, tomno sungin beipah hi. Naupangte dotna a dawnna ah - a ‘bu’ sungah a nasep dan (research work) leh a gamtat luhek dan (life style), leihupna omlo a kilaam/kikhai mun ah (zero gravity) bangci nuntak, gamtang hiam cihte naupang tel theih dingin limtak in dawng hi.
A kihona uh a za mite a thalawpsak mahmah khat pen Mike in a tawpna ah, "Moi alap alap Asomiya Kobo paro ( Assam pau tawm pauthei ing)" a cih pen hi, kici hi. Mike zi Assam nungak Renita Saikia hi a; a ‘bu’ sungah a tawlngak kawmin a sung’te pau sin zel hih tuak hi. Azi in NASA munpi Houston , Texas , USA ah nasem hi.
A kihona uh tomlak hih bang hi:
Q 1. Mridusmita: Na ‘bu’ sung leh a pua a kilamdanna bang hiam?
Mike: A pua lam pen huih omlo, a hawmpi (vacuum) hi a, vot mahmah, khuamialcip hi. ISS sung bel innsung bang hi a, lum in nuam mahmah hi. Temperature 24 degree Celsius in kikoih hi.
Q 2. Sweta: Spaceship sungah tui bangci kikem hiam?
Mike: Limtak in kem ung. Huih lutlo dingin sincip ung. Oxygen kibawltawm a, carbon dioxide khaihsiang zel ung (re-cyle CO2).
Q3. Priyanka: Bang an ne? Ann kihuan thei hiam? Ann kilumsak thei hiam?
Mike: Ann ngeina moh, sa kan, singgah, etc. mah ne ung. Ann kihuan theilo ahih manin a kitunsa vive lei pan kipua hi.
Q 4. Prajna: A ki ihmu thei hiam? Bang hun a lum, bang hun a tho? Bang nai zang na hi uh hiam?
Mike: Nuam tak, ihmut ngeina bangin ki ihmu thei hi. Greenwich Mean Time (GMT) nai mah zuiin, nai 24 sungin nitak nai 10 in lum, zingsang nai 6 in tho ung.
Q 5. Mahendra: Tui nek ding koi pan ngah?
Mike: Leilak mah bangin tui kizang hi. Khatveivei ka bawltawm uh a, khat veivei ka khaihsiang uh hi. Zun pan zong tui dawn ding kikhaihsiang hi.
Q6. Abhrakash: Na kisil thei uh hiam? Tui kai mah kizang hiam?
Mike: Tui haksa ahih manin tui kai lo a, puankawt tawh kinul siang ung.
Q7. Anamita: Ni suahna ni tumna na tel khialh hun uh a om hiam? Bangci thei kik?
Mike: Leihupna omlohna (zero gravity) ah kimangngilh kha zel mah hi. Ahi zongin ka tuanna uh ISS space station pen ni suah, ni tum nalam tawh kizawi dingin amah leh amah kihei tawmtawm hi.
Q 8. Nirvan: Leilaka khuahun kikhek – tuk, phalbi, khuakhal cihte na thei thei uh hiam? Leilak a omte muh theih na nei uh hiam?
Mike: Khuahun kikhek kimu thei hi. Leilu ah phalbi hun leh leitaw ah khuakhal hunte kimu thei hi. Great Wall of China leh a dang leilak a om a gol pipite kimu thei hi.
Q 9. Tridip: Tu laitak ISS ah bang pilna lam sin na hi uh hiam?
Mike: Nasep 120 – 130 khawng zota ung. Tua lak ah ‘tui luanzia’ (fluid physics) leh leihupna mihing pumpi in a kisapna thute kihel hi (effect of gravity on human body).
Q 10. Vaishali: Na nasep uh bang phattuamna om ding hiam?
Mike: Hih ISS sungah mi guk a om theihna dinga a kek, a golsak a hanciam hi ung; tu laitak mi thum bek ki-om thei hi.
Q 11. Chiranjib: Na tawldam kawm un bang hih? TV na en thei uh hiam? Radio na ngai thei uh hiam?
Mike: Tawldam kisam pha peuhmah hi. TV khawng, movie khawng ki en thei a, laibu (electronic book) khawng ka sim uh hi.
Q 12. Gitartha: Ni khat in ni suak, ni tum bangzah kimu hiam?
Mike: Ni khat in ni suak 16vei, ni tum 16vei kimu hi. Ko pen nai khat a 26,000 Km tungman dinga leng ka hih man un minit 90 sungin leitung khatvei ki kimvial den hi.
Q. 13: Adnan: Na cidamna uh bangci kep? Tha lakna cih khawng a om hiam?
Mike: Ni khat in nai nih sungta thalakna kinei a, siksakol tuan khawng kilim zat pen (cycling). Doctor pen ka kisap uh leh leilak a omte telephone tawh ka hopih ziau uh hi.
Q 14. Dhrubajyoti: Na ‘bu’ sungah Assam pau sin cih ka za vua, 'Apuni Asomiya kobo pareneki (Assam pau na pau siam hiam?)’
Mike: Nui bua bua kawm in, ‘ka dawn nop pen hi ei!’, ci. "Moi Alap Alap Asomiya kobo paro (He, Assam pau tawm pau thei)."
ISS website: http://www.nasa.gov/mission_ pages/station/ main/index. html
“ZoNet Writer of The Year 2008”
Zomi International Network (ZoNet) in a beisa kum 2006 pan in ZoNet sungah Zomite hoih zawkna ding lai gelh siamte sung pan mi khat kitel khia a, “The Writer of The Year” cih min pahtawina kipia hi. ZoNet a semte buaina tuamtuam hangin, “The Writer of The Year, 2008” pen 2008 kum sungin hong kibawl zawh loh hangin, January 11, 2009 ni a kipan ZoNet member khempeuh teel theih dingin poll kibawl a, nipi kaal ni sung kihong hi.Tua poll kibawl in tuni (January 24, 2009) a kipan kikhak ta hi.
ZoNet member te in Zomite hoih zawkna ding lai gelhsiam mite sung panin, "The Writer of The Year, 2008” dingin Dr. Hau Za Cin kiteel hi, cih ZoNet in kong pulak uh hi.
Dr. Hau Za Cin aw, hong lungdam pih ung. Zomite hoih zawkna ding lai tampi hong gelh zel ta in!
Tual Khan Suan (Suanpi)
Vice-President and Moderator
Zomi International Networkhttp://zomi.org
Barack Obama kua hiam?
Zomi Paunak ah, "Tagah khuasuak kuamah in dem zolo" kici hi. Lai Siangtho ah Pasian in ...meigong tagahte PA ka hi... ci hi. Romans 8:31 ah, Pasian ei lamah hong pang peuh leh kuamah in hong zolo ding hi ci hi.
Barack Obama pen, "Change, Change, Change" ci a kiko a US President a ngah ziau hi mawk lo hi. "Hun thak ah i lut kul hi" cih bek tawh kiko a President a ngah hi zenzen lo a, "Change you can believe in" (Hun thak ah om na hi cih kimuang ngam in) cih bek tawh zong mipi lungsim a zo hilo hi. Mivom te khempeuh in a deih man a kitel cing zong hilo a, mikang mivom misan mi eng a vekpi a kigawm a kitel cing ahi hi.
Hun Thak a cih bang hi hiam?
Mr. Barack Obama in "Change" a cih "Hun Thak" pen mi khempeuh suakta ta hi cih a tangko nuam ahi hi. Tuma kum 150 phial pai khin hun ah President Abraham Lincoln in Sila khempeuh Suahtakna na pia a (abolition of slavery), tua suahtakna a piak manin ama nuntakna kilaksak hi. Ama sihna pen MARTYR hi kici a, America gam bitna dinga a nuntakna piapa ciin kiciamteh hi. Topa Zeisu in leitung mi khempeuh ading a nuntakna a piak bangin USA a om theihna dingin Lincoln in a nuntakna pia hi cihzah in thupibawl uh hi. Tuni ciang dong President 43 a om khit hang US President khempeuh lakah amah kizahtak pen a, thupi kisa pen hi. Amah mikang hi. Amah hangin US gam kitam kham ding kimlai kigawm kik in tuni tan a UNITED STATES ahih theihna "gam kilomkhawm" ahih theihna uh President Lincoln hang ahi hi. A nasep thupi lua mahmah ahih manin amah phawk tawntungna dingin LINCOLN MEMORIAL HALL ciin US Kumpi vaihawmna leh National Mall tawh kitang, kizomto diudeu in inn lianpi bawlsak uh hi.
Tua pen Barack Obama in President dinga telcing ahih nitak November 4, 2008 a a thugenna ah "America pen UNITED STATES OF AMERICA hi tawntung ding hi" ciin gen hi. Ki khenkham ngeilo ding cih a deihna hi. Ahang pen American Civil War (1861–1865) hun lai in Sal Khawi nuam leitaw lam gamte leh Sal Khawi deihlo leilu lam gamte kido in, America tum nih, North leh South kisuah man dektak hi. [America gam khangthu a kan peuhmah in i theihsa hi dingin um ing, sau gen dah ni].
Tua banga President 16na (March 4, 1861 – April 15, 1865) Abraham Lincoln in Sal Suahna (Abolition of Slavery, The Emancipation Proclamation, September 22, 1862) dinga a min a gelh khit tak ciangin sal khawi nuam laite heh mahmah uh a, thangpai gawp uh hi. Sila pawlkhat zong Sila hih ngeinaseh lua uh ahih manin suahtak ding utlo in a pute uh nasem in om teitei uh hi. Makai Moses in Israel mite Pharoah khut sung pan a pai khiat pih in mihonte in haksatna a thuak uh ciang phun in, 'hih bang hamsatna ka thuak uh sang Pharoah khutnuai ah ka thuak uh nuamzaw hi ngel ven maw..' ci kha liang uh hi. Zomi te ele?
Sal pan suakta hi bek a, mivom leh mikang kideidanna bei tuanlo hi. Bus sungah tuang leh mikang ding a mivom tutphah tunga tu cih bang hitheilo hi; mivom in mikang tutphah a ot kul hi. Tenna khua khat ah zong mikang omna leh mivom omna a mun a mual kideidan in tengkhawm lo uh hi. [Tuni tanin zong mikang tenna khua leh mivom tenna khua kideidan pianpian lai hi]. Mihing ciatciat kuamah TO leh SAL om thei nawnlo ding cih kumpi thukhun hi a, ahi zongin KIDEIDANNA (Discrimination) omlai veve hi.
Tua ahih manin American Civil Rights Movement ciin America mi khempeuh kideidanna omlo a liangko kikim ding cih hanciam in Martin Luther King Jr. in kum tampi na sem hi. Tua ahih manin amah pen tu hun ciangin "human rights icon" ciin min kipia liang hi. Liangko kikim dinga a nasep lianpipi lak pan Aug 28, 1963 a Lincoln Memorial Hall pan a thugen, I HAVE A DREAM (http://www.youtube. com/watch? v=PbUtL_0vAJk), a Zolai in MU ZIZIAI ING ci mai ni, pen in mipi lungsim zocip a, leitung kiuli dongin kithawn hi.
Tua Mu Ziziai Ing cih a thugenna ah, "Ni khat ni ciang mivom leh mikang kideidanna om nawnlo in ankuang khat umkhawm in vaihawmna khat ah tukhawm in vaihawm ding uh a, vaksuk vaktohna, tenna giahna phualte ah zong kideidanna bei ding hi. Ni khat ni ciang mi khempeuh in American Dream a neih uh tangtungsak ding uh hi...." cih bangin gen khol hi. (American Dream: America ah na ut peuhpeuh hih thei, nang hanciam zah in tangtung ding cihna hi, tua bang suahtakna gamdangah omlo a cinuam uh hi. Tu ni in zong tua American Dream om a, Barack Obama adingin ama American Dream a tangtung hi kici hi).
Hih a thugen zawh kum 5 ciang April 4, 1968 niin, Kum 39 bek pha pan in ki kaplum a, Medical Doctor te in a khuak pen kum 68 a pha mihing khat khuak zah in hoih, pil hi ci uh hi.
Martin Luther King Jr nasepna hangin kitelna, kumpi nasepna, sangkahna, moto tuanna leh tenna mun leh mualte ah kideidanna hong bei hiaihiai a, a sawtlo in mi khempeuh in President tel theihna (voting rights) zong hong ngah uh hi. Tua banga hun hong kihei toto ah tuni in Barack Obama, mivom khat in US President sem dingin kitelcing hi a, Martin Luther Sunmang, ahih kei leh Mangmuhna a tangtung hi kici nuam hi. Martin Luther King Jr a kikaplup laitak a kiangah dingkhawm Jesse Jackson zong tuni in damlai a, Obama tel cing ahih nitak in a biang langnih a khitui luang TV News Channel te in lak khia ziahziah uh hi.
Hih ciang a tun theihna dinga lampi a sial, lam hong leh hun thak nihvei thumvei bang a piangsak suksuk President Abraham Lincoln, Rev. Dr. Martin Luther King Jr. te hih leitung kumpi vaihawmna lian pen a kingaihsun White House sungah a lut ding ni in Barack Obama in a thupi bawl ding mah ahi hi. Amau lampi ziiksa ah pai in, amaute hanciamna tawh hih ciang tung thei a, amaute nuntakna nangawn uh a piak man un Sal leh Sila sisan tawh a khangkhia khat a lianpen suak ding hita hi.
Tua man in Obama in tel cing ahih nitak in, "Change has come to America" (Hun thak sungah America kilutta hi) ciin mipi maiah awsang tak tawh na tangko zo hi. Sila pan suahtakna hun thak beizo a, kideidanna om nawnlo dinga liangko kikim ding hun thak zong kipelta hi. A vom, a kang, a san cih omlo a mi khempeuh in a hanciam zawh nak leh ama lungtup, a lian penpen US President nangawn kingah thei hi cih zing ciangin Barack Obama in lak ding ahih manin January 20, 2009 pen America gam adingin NI THUPI mahmah khat hi takpi hi.
Sun nai 12 a sat ciangin Barack Obama in President Lincoln kamciamna Lai Siangtho tung mah ah khut nga a kumpi dinga kiciamna a neih tak ciang America gam thu ah a mang ngei nawnlo ding thu khat a piang (historical event) hi ding hi.
Tua manin Barack Obama special mahmah a, mivom mikang thalawp mahmah hi. Sum tampi, USD 170 millions bei in hih kumpi suahna (Obama Inauguration) kibawl hita zen hi. America khangthu ah a tambei pen hilai hi.
Thukhupna:
Mipil gam ah HUN THAK sungah a kilut ciangin a hoih lam, a khangto lam hi a, mun dangah a sia lam, a kiamsuk lam khawng hinuam se hi.
Zomi zong HUN THAK ah i lut simin a hoih lam hileh cih i deih leh Pa Pasian kiangah i thungetna hi den leh cih ka deih mahmah hi.
Hau Za Cin
Phuitong Liim
Cope leh Zo Ngeina
Rev. Dr. Thuam Khan Thang
Cope 98 Celebration, Tedim (November 2, 2008 nitak)
Outline
Zomite' Dinmun
1. Pasian omhi cih um, Khuavaak (Pasian), khuazing (Dawi) upna nei (Sing Khaw Khai, p.87-88)
2. Kha omhi cih um, Vantung, Leitung, Leinuai (Dr.Ngul Khan Pau, p.53 )
3. Dawibia, Sihkhit kha a ding kikhual uh:
- -Zomite ngeina in Pasian upna leh khathu upna te pan kipan,
4. Tapidaw upna hong lut nangin Pasian in geel khol.
- -Sangmangte tunma-in Karen sangsiate in Pasian thu hong hilh khin,
- -Pau Cin Hau in dawibiakna bulpiteng longkhia khin,
- -Sangmangte hong tunteh, Pasian thu sanhak kisa lo,
- -Dawibiakna vangik ahihna kitel, kinusia nuam,
C. Cope leh Zo Ngeina Kikheelte:
- -Zo ngeinate- upna pan piang,
- -Tapidaw suahteh Tapidaw masate Dawibiakna huangsung pan Ngeina lui tawh Pasian bia uh,
- Topa hai leh Dawi gilote hai, Topa Sabuai leh Dawi gilote sabuai ah tukhawm loding (1Kor.10:21),
Amasa pen huangkhenna, zuihding thu kibawl, July 23,1926 ni in Thuklai khua-ah kibawl (Kip Thian Pau, p.54-55);
1. Zu ne loding,
2. Lawki pawi-ah kihel loding,
3. Hanken-Kawsah/lamtaak sa go loding,
4. Aisan, Khut lamen loding
5. Tanu man ne loding,
6. Nipi ni Pasian biading, Na sem loding, Pasian bek biakding hi.
1. Zu Ne loding:
-Zuneek pen Zo mite ngeina bulpi, nuntakpih,
-Zu kiphih, phui kisam, Zu lotawh kisem lo,
-Missionary dang pawlkhat in zu nesak,
-Tapidaw te in dawi vanzat Zu ne loding,
- Kha Siangtho tawh kidim un.
2. Lawki pawi, laamnate ah kihel loding:
-Khanglui ngeina laamna, galaih, sa-aih, ton, khuado,tualthoih, cihte dawi biakna tawh kizom,
-Dawi biakna tawh kizom peuhmah kihel lo ding,
3. Hanken,kuasah/ laamtaksa go lo ding:
-Misi neih cianga sagawhna, Dawi biakna tawh kizom,
-Misite kha ading ngaihsutna,
-Sasin tawisak- Sah nupi piakding, Sakol- atuannang, Sial, bawng, leinuai a khawiding,
-Satan kibawl, samal kizeek, Milim biakna sa ne loding (Sawl.15:28)
4. Aisan, Khut lamen loding:
- Aisanna, khut lametnate dawi biakna tawh kizom,
- Thungen ding, Topa deihna zong ding ( )
5. Tanu man ne loding:
-Pu le pa te'n Moman thupi sak,
-Numeite neubawlna, Tanute zuakna,
-Tapidaw te'n zangh loding
6. Nipi Ni Pasian Biading, Na sem loding:
- To neita ahih manin, Lawki tetawh kilamdang ding,
- Nipi ni na sem lo-in Pasian biading
Thukhupna:
- -Sangmangte in Upna bek hongpuak hi lo, ngeina hoihloteng hong laihsak, nuntakzia hoihlote hong laihsak,
- -Hakha Sangmang inn Zakang zuut, Hakha lam te in zuipah,
- -Tedim Sangmang inn, Zinanchi zut, inn khempeuh kizuut pah.
References:
The Theological Concept of ZO In Chin Tradition and Culture; Sing Khaw Khai; 1984
When The World of ZOMI Changed: J.M; Ngul Khan Pau; 1995
Trails and Triumphs of The Chin Pioneers: Kip Thian Pau;
**********
Cope topa leh Biakna
Cope 98 Celebration, October-November, 2008, Tedim
Khamtung gam, Tedim gam a sangmang masapen Joseph Herber Cope pen November 21, 1882 ni-in Pennsylvania (PA) State, Philadelphia khua ah suak hi. A pa pen Joseph Cope hi a, a nu Elizabeth Danforth Cope ahi hi. Unau 5 sung panin a lina ahi hi. Innkuan cithei sung panin a hong khangkhia ahi hi. A pu (a nu ii pa) Rev. Appleton Howe Danforth pen India Assam gam a sangmang khat hi.
1904 kumin University of Pennsylvania, Philadelphia khua panin Bachelor of Science (B.Sc.) degree ngah hi. Kum khat sung Utah State (gamke) E- Colorado, W-Nevada, S- Arizona) state in umcih hi. a om Mormon mite kiangah Pasian thuhilh na sem hi. Tua khitteh Noew York a om Tuiphum Lai Siangtho sang khat a hi Rochester Theological Seminary ah kah aa, 1908 kumin Bachelor of Divinity (B.D) degree ngah hi. 1934 kum America a om sungin Zogam a a nasepna hangin Colgate University in Doctor of Divinity (DD) pia uh hi.
Kum 17 a phak ciangin kikhel in Pasian um a 1899 kum in Philadelphia kua a om Second Baptist Church of German Town pawli ah tui kiphum hi. Tua pawli ah a zi tawh a khantawn in pawli mi in om uhhi. amau phawkna ciaptehna zong tua pawli ah tuni dongin om hi. February 17, 1908 ni in American Baptist Missionary Union in Zogam a sangmang dingin seh uhhi. Jul 7, 1908 ni-in Tuiphum sia (ordination) ngah hi. A zi Elizabeth Caldwell Simith tawh September 3, 1908 ni-in siangtho kitenna nei uhhi.
Sangmangpa Cope zi pen July 31, 1882 in Philaelphia khua mah ah suak hi. A pasal sangin khali dekstak upa zaw hi. Philadelphia khua a omsang sia sinna sangah kah a, 1904 kukmin zo hi. Tua khua a om Mt. Airy Baptist Church ah 1906 kum in tui kiphum hi.
Cope in B.D a ngah kum 1908 kum in Northern Baptist Khawmpi pen Oklahoma khua ah va siim hi. Gamdng mission sepna a president a sem Dr. Haggard in "Kawlgam, khamtung, Chin Hills a kici munah na pai ding hi." ci-n gen hi. Cope in zong "Chin Hill" cih koi lai munah ompeuh mah hiding a hia" ci-in theizo peumah lo hi. Pasian in eite pianma pek in ong itna, ih muh theihna dingin i omna Chin Hills theilo khat na teel hi. Lamdang lua Pasian hong itna hangin Pasian min i phat masa hi.
Tua ciangin a lawmnu Miss Elizabeth C. Smith sikkhau sat in "Chin Hills koi mn ah om hiam? Gam thu bu sung an koi zon dih in ci in sawl hi. Sang a gamthu a sinpihpih a kithuah pih a lawmnu in zong , "Ka punote khat in Gazetteer khat nei in tuan sung hongen ningin tua khit ciangin sikkhau kong sat dinghi ci hi. tua laibu a et caingin "Kawlgam nitumna lam, gammong khat kuama uk nailoh na gam (unadministered area)khat hi, ci in a zing ciangin sikkhau thukkik hi.
Cope topa pen a neutung pan in sunday School hoihtak a kah khat, khangno C E sungte ah a kihel mahmah khat ahi hi. Kimawl zong a siam khat ahih hi.
Amau nupa pen Tedim gamah Pasian nasem dingin America Tuiphum pawlpi in a seh mahbangin New York khua panin September 30, 1908 ni in hong dingkhai uhhi. November 16, 1908 ni in Yangon hong tung uhhi. Amau tun hun leh Dr. East amau innkuan vai in Yangon ah a om hun tawh kituak a Dr. East in ama omna Hakha khua dongah Cope topte nupa tonpih in December 21, 1908 ni in Hakha hong tung uhhi.
Sangmang Cope-te nupa in tapa thum nei uh aa, Joseph Howard pen January 1, 1910 ni in Hakha khua ah suak hi. A nihna Harry November 26, 1911 ni in Hakha ah suak a, October 22, 1915 ni in Hakha mahah si hi. a tatumpen Appleton Danforth January 30, 1917 ni in America ah suak hi. Sangmangpa Cope June 11, 1938 zingsang nai 5:00 hun in Hakha ah si hi. a zi pen December 10, 1968 ni-in Philadelphia ah si hi.
1. Tedim a nasem ding kim lai Hakha hong tunna thu:
A thu in Tedim ah phualthak sat ding vaihawmna a omtei hangin Tedim ah bangmah om nailo ahihn manin Hakha khua phuali in a neih masak loh uhn a phamawh ahi hi. Tedim ah inn lam nading sum a kicin lohna hang leh Tedimah phual i mun siauhna pen kipia pak thei lo ahih manin Tedim ah a kipanpah theilo ahi hi. July 1910 cianginTedim innlam nading Rs2500 kipia aa October 1, 1909 ni in Khamtung gam nasepna pen khanglam leh saklam ci inkhennih kisuah aa khanglam ah Hakha khua hualpi in nei in Dr.East in tavuan la ding a saklam ah Tedimphuali in ne in Cope topa in tavuan lading hi ci in khentatna nei uhhi.
Hakha khua atun uh ciangin ama sa pen in Hakha pau sin pah uh aa kum khat khit teh a kilawm zah pauthei ta uhhi. Khakha a om sungun Mrs.Laura Carson zi sangha uh uhhi. 1909 kum April kha in Zogam Tuiphum Pawlpi khawmpi a thum veina Hakha ah tung a Cope topa a kikhel masakna ahi hi.
Zogam khennih a khenkhit uh teh Rev. Cope pen Octber 1909 kum sungin Tedim paipah a Dr. East tawh Tedim ah kituah kik in sangmang huang mun ding seh uhhi. Mayh 1910 pawl in a inn leh anbuk ding a kizawh tei hangin Tedim ah kikhin pahtheilo uhhi. A tapa upapen January 1, 1910 ni in suak ahih manin naungek lai tawh tuuk hun sungin kkhual gamla tua taan zing ding thubaih lo khat ahi hi. Tua ahih manin guahtui kan khit November 1, 1910 ni in sangmang Cope tenupa nasep kipan taktak dingin Hakha khua panin Tedim hong tung uhhi.
Amau hong tuna hangin Tedim gam a Khristiante nuam mahmah uhhi. Tedim pau hong sinpah uh aa Tedim mite a gualhuai leh thuthak zong a thei nuam mawh khollo dingin hong mu uhhi. Zu pen nakzatlua hongs a uh aa, Khrisian suah nading a khaktan lianpen khat in mu uhhi.
Cope topa pen Sunday School panna khangkhai ahih mahbangin 1911 kum in Tedim ah Nipi sang (Sunday School) khat hong pankhia hi. Kumpi sang a sangnaupangte hong kah khak leh a cihna hi in a hi zongin amau upmawh zah in lawhcinglo hi. May kha in nipi thum sung Pasian thu genin zin kawikawi hi. October kha in Henzada ah Kawlgam a nasem sangmang teng kikhopna ah va kihel hi. Sangmang 65 kah hi.Kawl gambup tuiphum khawmpi zong kfinei suak pah aa, mi 1400 bang pha hi. 1912 kum in zong Pasian thugen in sihzang kual leh Sukte kual ah zin leuleu hi. Kumlang a cinma in khua 75 pha hi. Ahi zongin ama lamet zah inTapidaw hong suah cihbang om phalo hi. Hih kum mahin Tedim agam khua neu khat ah khanlawhna om in mitampi in Pasian thu um hi. August kha in Cope in mi 32 tuiphum hi. 1913 kum in Tedim gam ah mi 96 kituiphum hi. Sangmang Cope lungkim mahmah hi. Alangkhat ah Khristian a suaksa mi tampi zong nungtolh mawk hi. Pawl khat te bang Tapidaw a suah zaw kum sawm nai bang hikhin hi. Sunglam ze-et bawlsiatna hang ahi hi.
1914 kum in Cope in Tedim gam a om khua 133 sung panin khua 124 te ah zinin Pasian thu tangkona nei hi. April kha in Khuasak ah Zogam Tuiphum Kahawmpi a giat veina kikhioppi om hi. Mi 18 kituiphum in mi 200 in neekkhawm ne uhhi. Hih kikhopna ah Britist (Mikang) galkap ulian Col. Burne zong kihel thei hi. Col. Burne leh Cope topa kikhawl thei mahmah uh aa khkual zong zinkhawm zel uhhi. 1914 kum in Cope in sihzang kual leh Tdim gamteng pha kawikawi hi. 1915 kum Zogam Tuiphum Khampi pen Tdim ah January 29 -31 sungin kibawl hi. Misawm tui kiphum uh aa, akikhawm vekpi numei naupang tawh sim in 250 tang pha hi. 1915 kumin zong Cope topa in Tedim gam leh Falam gam sung ten gtuancil ngiingei hi.
Gamdang panin biakna na sem in a hongpaite in mabanpi khat ciat nei dingin a hong ai uhahih hi. Thu hilh nasep, pilna lamsang, leitung nuntakna khantohna ding lamsang cih bangin tavuan khatciat a neih tei uh hangin amau nasepna mun tawh kizui in a hithei bangin a vekpi in a thuahciat loh uh phamawh hi.
Sangmang pa Cope pen mipil mithumu mahmah leh mi thanuam khat hih manin zinkhia kawikawi a Pasian thu lam a genbek tawh Tapidaw upna kizel zo taktak lo ding zong kip zo taktak lo ding cih thei hi. Tua ahih manin a khual zin kawmkawm mahin Lai Siangtho na teitei hi. A tuntan na ah hun awng a ngah nak leh lainasep na sem pah lian hi. Amah tawh a kithuah Kayin mi Sia Shwe Zan leh Sia Po Ku-te in eipau tawmtawm thei khin uh ahih manin nakpi in na huh thei uhhi. Hih Siate gel ih phawkt tawntung ding a thupi khat ahi hi.
Cope pen nasep kizenna lamah kuamah phak ding hilo hi. Na naksep lua ahih manin a pumpi thuak zolo in a khantom hiding hi kici phial hi. Aman kalkal a Lai Siangtho a teipen 1914 kum bul lamin ei Tedim pau tawh Matthew bu hong zo hi. Kikhen thei pahlo ahih manin 1915 kum the kikhe zo pan a eipau a lai kikhen masapen ci-in kiciamteh hi.
2. Lai Siangtho Tawh Kisai Laite:
Matthew – Tedim pau in 1915 kumin kibawl hi.
Mualtung thuhilhna – Pau Cin Hau lai tawh 1931 kumin kibawl hi.
Thuciam thak – Tedim pau in 1932 kumin zo hi. Hih pen 1983 ciang dong kizangh hi.
Piancil leh Paikhiatna - Thu ciamlui sung panin hihte gel zong Tedim pau in teikhin a, a laidal bek (Manuscript) in om pan hi. Hih pen Rev. Kam Khaw Thang in “Keima mit mahmah tawh ka muh hi aa, 1952 kum in Insein ah Lai Siangtho sangkah dingin ka paikhit ciangin kua khut sungah tung hiam cih ka thei kei hi” ci hi.
Thuciam thak zong Falam pau in a sih madeuh in sem hi. cih zong kigelh ahihmanin 1960 hun malai in a kizangh khin sinna a kitei (tentative Translation) a kici pen hikha dingin ka um hi. ci in Sia Thangin na gelh hi.
3. Laibu lamsang Tawh a Kisaite
Tedim pau in 1914 kum in laimai 29 a pha khat bawl hi kici ahihmanin dawng 20 val bang a pha labu hiding hi.
Tedim pau in 1923 kum in laa dawng 283 a pha laimai 293 a pha bawl hi ci in kigelh hi. Hih pen leitung galpi 2 na ven dong a kizangh ahi hi. Leitung galpi 2na venma sungteng Tedim, Falam, Hakha pau in ih laibu neih a kibang linlian ahih manin Tedim pau bek hilo in Falam leh Hakha pau tawh zong sangmang dangte tawh a semkhawm uh hiding hi. Leitung gali 2na hun cianginSangmang khempeuh galtai in a om uh hi aa, galven ciangin Laibu tawh kisai in Tedim Falam leh Hakha in amau san ciat ah sem in lanambat paizia kibang nawnlo ahih manin 1974 kum ciangin Zomi Baptist Convention in vaihawmna twh a kibangin neih kik ding a kipan kik ahi hi. Tua labu ah dawng 469 a pha hi a, tuhun dong mah a kizangh lai ahi hi.
Sangmangpa in Pasian thu bek hilo in leitung thu mahmah ah zong Zomite khantohna ding na tampi hong sepsak hi.Zomi bup I laiding hongphuat sak in laisin bute hong bawlsak hi. Pilna lamtawh kisai nasepna dingin Mikang kumpite in 1925 kum inZogam Sangmangpa Honorary Inspector of Schools) dingin koih hi. I Tedim kamin Pasian nasem gammial phulte sangmang I cihna pen Cope topa in sangmang nasep a sepna hang ahi hi. Cope Topa in hong phuatsak Roman alphabets tawh kigelhna 1919 kumin kikipsak hi.
Kumpi in a khualzinna dingin a piak sum sung panin Tedim pau leh Falam pau in Thu kizakna lai bawl in hawmkhia hi.
1932 kumin Cope topa in Tedim kam tawh Lai Siangtho thak hong zo aa, March kha in kikhen hi. Zo gamah a om masa pen Thu ciam thak (NT) ahi hi. Hih Lai Siangtho teina ah eimi leh Kayin siate pawlkhat in huh uhhi. June 10, 1935 ni-in Zogam a nasepna tungtawn in Rev. Cop pen Tuiphum sang khat ahi Colgate University in Doctor of Divinity (D.D.) pia uhhi.
Zogam Tuiphum khawmpi Sangmang pa Cope kihel tawpna pen March 18 -20, 1938 sung a Tonzang a kibawl Khawmpi ahi hi. Mi 900 bang kikhawm hi. 1938 kum in Zogam ah Tuiphumsa mi 650 pha a, pawlpi mibup 4600 bang pha hi ci-in kizasak hi.
Ton zang khawmpi khit ciangin Cope leh Dr. Strait Kawlgam leh India gam Pasian nasepna gamgi bawl ding in India lam pan a ong pai Rev. Lorrain tawh Zogam khang lam India gamgi khuaneu khat ah May 24, 1938 ni-in thukimna khat bawl uhhi. Hih mun panin Hakha hong ciahtoh uh ciangin Cope gilsan natna tawh a ci hong naknat mahmah a May 31 ni-in Hakha hong tun the zawam mahmah ta hi. Siavuan siam om sunsun tawh kibawl napi damtuan lo hi. Falam Siavuanpi pa kisam a aman’ zong ahih theih tawpin bawl napi, June 11, 1938 5:00A.M in Hakha khua ah kivui a, Dr. Strait in kikhopna makaih hi. Tuani in kumpite in dahna lahna in a laan khuamkim ciang khaisuk hi. Cope pen sangmang A. Carson han kiangah kivui hi. A sih in kum 55 leh kha 6 pha pan hi. Kum 30 sung Zogam ah Pasian’na sem hi.
A tomin tuazah hisak phot ni. Topa’n thupha hong pia tahen! Amen.
4. Etkak laibute:
- Johnson, Robert G. History of American Baptist Chin Missions. Vol.1.
-Rev. Kam Khaw Thang, a 51 veina TBA Kikhopna leh Cope Diamond Jubilee, March 17-21. CMBC, Tedim
- Rev.Dr. Do Suan Mung, Tapidaw Pawlpi leh Upna Tangthu, 2005.
- Rev. Thang Khawm Pau, Ngilhmawh Sangmangte & E.B.C, March 31, 2008.