Thursday, February 14, 2008

ZOMI NAM NI DIAMOND JUBILEE

Tukum 2008 Feb.20 ni pen Zomite adingin ni thupi leh ciamteh huai khat ahi hi. Bang hang hiam cih leh Zomi Nam Ni kum 60 cin’na Diamond Jubilee kum ahi hi. Kawlgam Vaigam leh leitung gam tuamtuamah thupi takin kizang ding hi. Lamka a om Zomite in zong CCpur College-ah thupi takin zang ding cih thu kiza hi. Zomi Nam Ni hong pian’ zia enkik dih ni.
Kum 1892 pawlin Mikangte khamtung hong lut uh a, 1896 kumin khamtung gam lazo uh hi. Khamtung a lak uh ciangin Hausa thuneihna zom suaksakin Pu Kam Hau in Tedim uk hi. Tonzangah Pu Hau Cin Khup in uk hi. Kam Hau a sih ciangin tapa innluah ding nei lo ahih manin Tonzang hausa Pu Hau Cin Khup pen Zogam bup ukpi za kipia hi. Pu Hau Cin Khup in Zomite khua 130 tung panin siah nam 9 kai-in thupi mahmah hi. Dawibiakna vangik leh hausate tungah siah piak pen mipite adingin vangik mahmah hi.
1948 kumin Kawlgam in Mikang kumpi tung panin suahtakna a ngah ciangin khamtung mite koi lamah om ding cih thu kikupna om hi. Kachinte, Shante pen amau ki-uk sak ding thukimna om zo hi. Zomite pen a omzia ding uh 1947 Feb. 12 ni-in Panglong khua-ah kamkupna nei uh hi. Tua thukimna panin Zogam pen India lamah belh loin Kawlgamah belh ding thukimna om hi. Ki-ukzia ding tawh kisai makaite in ngaihsutna nei leuleu uh a, Feb.12-23, 1948 sung Haka khuapi-ah Zogam Ulian teng leh Kawlgam palaite kikum uh hi. Hih kikhopna-ah Zomi palai 5000 kihel hi. Hih vaihawmna panin Hausate thuneihna bei dinga, Zomite in democracy vaihawmna tawh ki-uk ding cih ahi hi. Vote a lak uh ciangin Hausa a deih mi 17 om a, 4983 in deih lo uh hi. Tua ni akipanin Hausate khut nuai-ah om nawn loin democracy vaihawmna tawh ki-uk ding thukimna om hi. Oct. 9, 1950 ni-in Kawlgam kumpi in gambup khawl ni (National Holiday) dingin kipsak hi. Feb. 20, 1951 ni-in a khatveina Zomi Nam Ni gambupah kizang hi. Feb. 20, 1948 akipanin tuni dong kum 60 a cin’na Zomi Nam Ni hi ta hi.
Zomi Nam Ni pen 1951-1964 dong nuam takin kumpite deihsakna tawh kizang to hi. Ahi zongin 1962 panin Kawlgam viahawmna a kikhel ciangin haksatna tuamtuam om hi. Kum 1988 Sangnaupangte hanga buaina a om ciangin Kumpite in Dan thak bawlin minam tawh kisai kikhopna phalsak nawn lo hi. Tu-in Kawlgamah kumpi phalna tawh Zomi Nam Ni kibawl thei nawn lo hi. Sangnaupangte in zong a zat nop uh ciangin kipawlna min dang khat tawh bawl thei bek uh hi. 2007 kumin zong Kalay University sangnaupang Zomite in Culture and Literature min tawh hih ni zang uh hi. Kum 1948 hun lai-a Hausate khut nuai-ah Zomite a om lai sangin tu laitak kumpi nuai-ah a haksa zaw tawh kibang hi. Tua ahih maninZomite in i ngaihsut phat ding thu om dingin ka um hi.
Pu Cin Sian Thang in March 30, 1990 ni-in Zomi tawh kisai hih bangin gen hi.
“Khang tang thu en lehang, Zomite pen ei gam ei lei, ei minam, ei ngeina, ei zia, ei tong tawh kuamah khut nuai-ah om lo-a, ei leh ei Kumpi ihi hi. Hi bangin ei leh ei Kumpi ihih lai-in ei leh ei ZOMI a kicite ihi hi. Khang tangthu thak en le'ng zong gam bup minam tuamtuamte sangin kum li zekai-a British sal a suakte hi hang. Hi bang a Britishte sal i suah tung lai-in zong ei leh ei ZOMI mah akici namte hi hang. Chin peuh mah i kici ngei kei hi. Chin a kici kam mal peen ZOMI te' pau sungah koimah munah om kha lo hi. Paletwa, Mindat, Kanpetlet-ah om hi. Halkha, Thantlang, Matupi-ah om lo hi. Falam, Tedim, Tonzang-ah om lo hi. Chin a kici min pen gamkeek huangheu minamte'n ei theih loh kala ong guat uh min hi-a, ei pian'pih min hi lo hi. Tua ahih manin ei Zomite, Chin ong kicih ciangin, sal i tan'lam ong phawksak den kammal hi-a, sal mahmah a zong ong koih nuam hi ci-in kingaihsun tawntung ahihmanin, Chin ong kicih simsimin, i lungsim ong do velvel den hi. I khasiat peuh ong suaksak den hi. Gentehna-in, YANGON pen tuphinga YANGON hi lo-in 1824 ma pekin zong YANGON hi napi, YANGON kici loin RANGOON a kicih ciangin i lungsim khat ong khoih zek hi. Tua mah bangin Halkha ci lo-in Haka, Tedim ci lo-in Tiddim, Sihzang ci lo-in, Siyin, Thantlang ci lo-in Klang Klang, Sunpek ci loin Conbik, U Sunpek lampi ci loin Pu Conbik lampi a kicih se ciangin zong i lungsim ong sukha zel hi. Tua ahih manin suahna pana i ngah sal min sangin i pianpih min taktak ZOMI mah maantak a ikicihna ding ZNC' ngimna bulpi hi. I was born as a ZOMI: I live as a ZOMI: I shall die as a ZOMI. Zomi khatin ka suak hi: Zomi khatin ka nungta hi. Zomi khat in ka si ding hi.” ci-in Kawlgam TV panin thugen ngei hi.
Zomi lakah zong Tedim kampau zangte mi pumin (population) tam pen hi. Ethnologue: Languanges of the World te ciamtehna (2005) en dih ni.

1. Asho - 100,000 (in Myanmar)
2. Bawm - 3,581 11. Mun - 30,000
3. Chinbon - 19,600 12. Ngawn - 15,000
4. Dai - 30,000 13. Paite - 8,900
5. Falam - 100,000 14. Senthang - 18,200
6. Haka - 100,000 15. Siyin - 10,000
7. Khumi - 36,700 16. Tawr - 700
8. Khumi Awa - 40,900 17. Tedim - 189,100
9. Mara - 20,000 18. Thado - 26,200
10. Mro - 37,365 19. Zotung - 40,000

Hih thute i et ciangin Zomi Nam Ni kum 60 i cin’ ciangin Zomite koi ciang i tung hiam? Zomi Nam Ni in hong gawm hia, hong khen kham zaw? Zomite pumkhat suah ding sangin kikhen ding lam a geelte ihi zaw hia? Thu dangah i kipumkhat thei kei zongin siatni nopni i tuah cianga Zomite kipum khat theih dan ding zong lehang hoih lo ding hiam ci-in ka ngaihsun hi.

Na seppih uh,
G.K.Nang,
Shillong 7.2.2008