Thursday, August 19, 2010

Primitive Society

'Nam niam mite' cih ziau ding tawh kibang hi. Ahi zongin a mikang kam in koih leng kitelzaw leh a theilo ki om nawnlo ahih manin mikang kamin kong koih zaw hi. A khangto nailo minamte pen 'primitive society,' ahih kei leh 'noble savage' kici a, tua pen laigelh pawlkhat zat dan himah leh Human Rights pawlkhat ahi Survival International te in tua kammal te zat nawnloh dingin hanciam uh a, a zang nawnlo zong omta hi. Namniam kicih ding pen Human Rights saite in a deihloh uh khat ahi hi. Namniam hilo in a 'khangto laitak minam' (developing society) cih zat ding a deihzaw uh hi.

Guaktanga vak laite cihna hipah lo napi nektawm ding ganhing delh a nitum den te, singteh lohing, singgah khat peuh tawh gilvak sak, ngeina kician leh nekzondan kician a nei nailo te genna ahi hi. Gamsungah sa bengin muh masak thah masak, thah masak nek masak, a bei ciang gamvak kik, sa dang man kik, ne, gai, gamvak kik; tua bang nuntakzia pen a khangto laitakte nuntakzia ahi. A minam bup ahih kei leh a tamzaw lungsim leh ngaihsutna, tatzia, sepzia ahih leh tua bang minam sungah kikoih lai hi. Gamsa mat ding a neih loh uh ciang gamsung singgah khat peuh lo, ne, gilvahsak; singgah a kicin kei leh singteh leh gua ngek cih khawng zong - a gilvahna ding khatpeuh a ne uh hita hi. Tenna, giahna mun leh inn, khua cih bang a neih uh hang a nekzon zia uh pen muh masak nek masak hi a, khol, kem cih omlo hi. Ganhing nuntak dan tawh kigamla nailo cihna hi. Hunter-gatherer kici hi. Lokho le uh zong kumsim lokhawhna mun kisuan hi, shifting cultivation. Munkip, lokip nei nailo uh hi.

Tulai khantohna mu ban nailote zong minam khangto nailo 'nam niamte' kici thei hi. Nekzonna kicing a guikhau vawh nailo, a muh tawm tawh nungta laite hi. Lokho, kumtawp ciang anla, ne, gai, a kumkik ciang lokho leuleu, cih bang zong a khangto nuntakzia hinailo hi. Technology niamlai te zong 'nam niamte' kici thei hi. Technology cih pen 'vanzat' cihna hi lel a, vanzat gina nailo cihna hi. Sazuk ki leh singzum, suangzum peuh tawh lokho, leito, inn lam cih bang ahi laite bang 'nam niamte' lak ah kihel ding hi. Tua sanga sangzaw deuh bi leh sikkang khawng tawh inn lam laite khawng zong 'nam niamte' lakah kihel phial lai dingin ka um hi. Mite in vanzat, khawl (set, machine, automatic machine) cihte a zat lai vua mihing thatang tawh kuih ngakngak, puak keikai cihte a zanglaite pen technology niamlai cihna hi a, 'nam niamte' lakah kihel thei lai kha maithei hi.

Lamka ah lawmte khat in, "Singtang mite pen (Lamka khuasungah tenglote a cihna), meihol ippi dimin Lamka ah a lu uh tawh hong pua suk un, nitak lam ciang buhtang a puakkhop uh a lu mah uhtawh pua to kik in, tua buhtang teng a gaih uh ciang tua bang mah in hong pai kik zel uh hi," ci siam se hi. Tua pen 'minam khangto laitakte' nuntakzia na hi leltak hi.

Nekzonna kip leh kho neilo cih ciang a zon tawm den uh kul cihna hi a, nisim, kha sim, kum sim zon kul cihna hi. Kumkhat kham ding khol, kum 10 nek ding khol, khangkhat nek ding khol cih omlo cihna hi. A khangto penpen minamte kua bang minamte hiam cih a kigen theihloh hang tulai leitung nuntakna ah midang tawh kizom, midang tawh kithei, midang nuntakzia thei, ngeina kiciantak nei, nekzonzia kician tak nei cihte ahi hi. Tua bang nuntakna ciangah a kilamto zo masasa minam pen minam khangto hi in, 'nam niamte' cih pan a suakta masa cihna hi.

'Nam niamte' nuntakna ah kum tampi sung kikhelna tampi omlo hi. A pu nuntakzia pen a tupa in zong zanglai cih bangin khantohna tampi omlo hi. A khangto minam lakah bel pa leh ta hun ah zong kilamdanna om hamtang hi. Nek leh dawn ah, gamtatzia ah, duh leh deih ah, nekzondan leh biakna paipih dan ah. 'Nam niamte' in zong biakna a neilo hilo hi. Nei in amau biakna pen ciik taka zuih diamdiamna hi. Minam bup in a zuih khop hi zaw diak a, mimal deihna tawh biakna pengh-khia, peengkhia cih bang omlo hi. Zuih khat pelha gamtat hi thei peuhmah lo hi. Nam khangto ah bel mimal deihtelna kizang thei a, theihsiamna leh thuakzawhna kitamneihta cihna hi. Mihing khat leh khat zong tua cih ding, tua cih ding cih kisawl ngakngak thei nawnlo, by force or aana tawh kihihsak cih bang om thei nawnlo in mimal suahtakna kizangthei hi.

Kumsim, hun sim in minam khempeuh khantohna lampi tawn in pai damdam a, a khangto masa om in, a nungzui om a, a nunung pen zong om hi. Tua lampi tawn in a pailo mihing omlo hi. Nuntakna nei khempeuh a paikhawm ihi hi. Bangciang i tungta, koi lai ah i om, kua teng i makhelh, kua teng i delh lai cih hi bek hi. I tunna ciang i theih leh hoih a, i tunna ciang i theih kei leh zong makhelh nei hang cih thei leng hoih hi. A nunung pen i hih khak ding uthuailo a, a masa pen ihih ding uthuai penpen hi. A masa penpen ihih kei leh zong amau khetul suikha ciang beek in pai leng hoih ding hi. Tua bang lampi kitawn hi cih i theih ciang a masa pen ah pai utna hong lian mahmah ding hi.

Nang koi ah na om a, na minam koi ah a om a, na minam mainawt dingin na makaih hiam, a nunung dingin na kiziakai sak kha hiam. Amakai na hia a nungkai?


Hau Za Cin
Phuitong Liim

No comments: