Sunday, March 1, 2009

COPE TOPA HONG PAI A PHATTUAMNATE

By Rev. Thang Go Khup
Cope 98 Celebration, October-November 2008, Tedim


Thupatna


Cope topa tangthu i et ciangin a hongtun leh a sih kikal nasep lianpi namthum hong sem hi. Tuate-in Zolai hong bawlsak, Pasian thu hong hilh, leh sang-uk (sangmang) ahi hi.


Hibangin nasep namthum a sep manin Hakha ah "Cope si hi" cih a zi E. Cope in a zak ciangin "a gimthei lo tawh a kibang mihing thum nasep a sempa' nuntakna beita" na ci hi. Hibang a mihing thum nasep a sempa' maban tungtawnin tulaitak Zomite omzia i en ding hi.

1. Cope topa hang a lai lam khantoh zia: Lai i neih lohna thu-in anasep tampi nawngkai sak ding cih thei ahih manin Pasian thu a gen kawm in i lai ding hong bawlsak hi. Hih Zolai a hong bawlsak manin i phattuamna tampi omhi. Leitung aa mipil masate' lai bulpi (alphabet) a na zat khak pen i hamphat mahmahna lianpi khat ahi hi. Zo lai simthei aa Manglai a sim thei nailo khat in manglai mal khat mu peuh leh a sim thei het kei zongin malgawmin hpmg si, leh kinaih mahmah hi. Tua pen i hamphatna khat hipah hi.


I lai neih zawh tu'n kum zakhat hong cing ding hita buang aa i Zolai pen a khantoh hetloh pen i vaipuak ahi hi. Mailam ah i lai lam aa degree sang nei mipil nih le thum i neih ciangin hong puah ding uhhi. Tu laitak in a kin zaw deuh khat leh nih in a mau' uk zia hoih a sak zia uh tawh kizui in a tuamtuam in kibawl ngeingai hi. Hoih mahmah hi. Tu a bangin kin tek lehang asawt lo-in i Zolai pen laipai zia (gramma) bulpi nei thei ding hihang.


I Zolai bulpi pen A,B,C, (alphabet) ahih man ahitam? tuma kum 30/40 hunlai aa college kahte manglai/pau a kihtak lohna uh? ahih phial leh zong banghangin tulai aate siam tuan khollo i hiam? Ahi zongin i Zolai hangin nidang aate manglai siam, zahin i siam, hetkei zongin phattuamna tampi hong pia hi, cih phawk huai mahmah hi.


Leitung gam khangtote' lai bulpi i zat manin amau' bawlsa laikhetna (typewriter) , thukheelset (computer) deih bangin kizangh thei ziau a hih manin minam hampha mah mahte ihi hi. I minam sung pan Zolai gelh thei khat in internet hongin laikhak theihna pen Manglai a siamna hang hikei. Thukheelset (computer) ii sawlna teng a banbanin a mitkha ah luaisakin, a kigelh Mannglai malte a ciapteh hat man hilel hi. Pilna hang ahih tei hangin ciapteh hat peuh leng hithei pha mahmah hi. Hih pen i Zolai neih man aa phattuamna ahi hi. Tua ahih leh i Zolai in Zotate tuni'n bang ciang hong tun?


Leitung pilna khantohna tawh kizui-in zotate zong pil-in khangto mahmah kisa ing. University leh college pan master leh doctorate degree ngah pen tuma lam kum 10 a kipan kikhang mahmah hi. Tua bek thamloh in leitung mun tuamtuam aa zotate i tuntunna peuh ah a pil a siam a kikhai zaw deuh om, cih khawng i gal zakzak ciangin Zogam aa inn ngakte nana angtang mahmah hi ung. I Zolai in Zomite pilna sang pipi hong guanin gualtung hong tuang sak hi. Cope topa in Zolai a hong bawlsak bek hilo-in Manglai aw suah tawh a kinai-in hong bawlsak lailai ahih manin, lai i neih ding ciang bek hilo-in leitung bup tawh a kizakim dingin a hong deihsakna kilang mahmah hi. Tua hih manin:

  • - Zolai i gelh theih khit nak leh Manglai gelh hak nawnlo hi.
    - Zolai i sim theih khit nak leh Manglai sim hak nawnlo hi.
    - Zolai i zat theih khit nak leh leitung tawh kizakim hihang.


Cope topa Zogam leitang hong tun zawh kum za hong cin ngawngaw ciangin a hong makaih / a hong guat "I pilna tawh i minam laamto ni! I pilna tawh i gam i lei puah ni! I pilna tawh i omna peuhah nungta-in mi tampi phatuam sak ni."


2. Cope topa hang a Khristian nuntak zia khantohna: Zomite'n Khristian lam ah leitung tawh kikim lel hang, ci leng kikhial khollo ding hi. Hun khat lai-in ei le ei ciamnuihna a i zat "khamtung gam ah bang piang hiam?" kici sakin "galkap" ci-in kidawng sak hi. Hih kammal ka zak aa kipan tuni dong thuakhak ka sa mahmah hi. Midangte hong cih hileh phamawh ka sa kei aa, ei le ei in i kicih manin zumhuai mahmah ka kisa hi. Tuma kum 50 lai aa kipan galkap lam kinak tum mah aa, galkap ulian tampi na om mah hi. Ahi zongin tuma kum 25 khawng aa kipan hun hong kinak kheel mahmah in mi tampi tak-in Khristian biakna hong kin mahmah uhhi. Tua tungtawn in i milip ii 90% khawng Khristian ahi ding khatin kigen aa tawm ka sa hi. Ahi zongin kawl gam bup zia tawh i et ciangin tam mahmah hi. 1980 khit Khristian biakna a kilawp mahbangin Lai Siangtho sang kah zong kilawp mahmah hi. Tu ni ciangciang gam sung gam pua aa om zotate Biakna lam ah Doctorate degree ngah 200 bang pha khin ding hi ahong kicih ciangin angtan huai mahmah ka sa hi.


Tua banah Lai Siangtho sangkah tampi ki-om aa, Zotate' makaih Lai Siangtho sinna sang zong tampi mah om hi. Khangnote mipil degree nei 40% bangin biakna hong kin mahmah hi. I minam bup phial Khristian ihih hangin Khrih gim nam nailo hihang. Ahi zongin Zomite' leitang ah Khristian hong tun zawh kum zakhat taktak hong naih ciangin Khristian hihna i khang mahmah aa, Biakna sang tampi i nei aa, Biakna lam mipil tampi i om hi. Khristian mipil tampi'n gam dangah pilna a sin beh manun pilna bek hilo-in khantohna tampi hong nei uh aa phattuamna tampi hong hipah hi.


Zotate Khristian biakna lam i khantohna tawh kizui -in kumpi nasemte zong a tuntunna vuah thu-umteng na kikaikhawm in Pawlpi na phut (dingsak) kawikawi uhhi. Tua tawh kizui-in Biakna nasep zong a munmun ah om kawikawi hi. Hun khat lai aa, "Zogam ah bang piang" ci a kidot ciangin a kidawnna ahi "galkap" acih pen man mahmah hi. Zogam panin tulaitak galkap (Khrih galkap) tampi piang (thuat) aa, mitampi mah langlut uhhi. Mitampi mah-in langlut nadingin a pi a taang kitehteh uhhi.


Tuma kum 25 lai-in Zotate LaiSiangtho sin "bangzah pha?" cih kithei khinzo napi, tu'n tua gen loh Zotate makaih Lai Siangtho sang nangawn theihkhit zawh ding hilo hi. Hih pen ei hanciam zawhna hang hilo-in Pasian thupha ahi hi.


Zomite Khristian hihna (Christianity) ah nasia takin khangto hang-a. Kawlgam sung minam tuamtuam lakah a khangto pen dingin i kilam-en hi. Zomite' makaih Lai Siangtho sinna (Biakna) sang tawm-lo aa, Evangelist zong a tam khahkhia pawl ahi dngin ka ki lam-en hi. I leitang ah Khristian upna a hong tun zawh kum zakhat hong naih ngawngaw ciangin:

  • I Khristian hihna in Kawlgam vaigam zel, I Khristian hihna nuntak pihni!
    I Khriastian hihna khahsuah keini!
    I Khristian hihna i omna peuhah kilangsak ni!

3. Copa hang-a nuntak khuasak zia khantohna: Zomi kampau Khristian ahi-aa, Khristian lo ahi zong, i minam bup silh le ten, thu le la, muh le ciin a kipan a kivang kimin kikhangto mahmah hi. Ama' hongpuak Khristian thu-in dahna thu hilo -aa Lungdamna thu ahih manin i mivekpi-in lam khat teitei ah kiphattuam pih hi.


Tu hun laitak i nuntak zia i ki-et ciangin nidang tawh kilamdangin, heek le tat a hi-aa pau le ham ahi zong nasia takin khangto mahmah hihang. I gam ah bel kikial lua ahih loh hangin midangte muhna munuam in tu aa sangin a nuamzaw in i om khak leh cihna bekbek hangin gamdang kipai mahmah aa mailam ah kipai lai ding hi. Khualzin gamvak pen nidang sangin kitamzaw hi. Gentehna: Tedim pan Kalay myo tuaksuak ding mawtaw tuang te kidong ciatciat leng "Yangon pai ning" aci om hamtang hi. Tua mahbangin Kalay myo pan Tedim a kahto mawtaw khat peuh vasit tel leng, "Yangon pan hong ciah" khat le nih om hamtang hi. Tedim leh Yangon kikal lampaina ni thum bang a sawt hangin a nisim in a kuan a ciah kiphamat hihang! Tuma kum 25 lai-in Tedim pan Yangon pai ding kal khatin khat a om leh a tam mahmah hi aa, tu hun ciangin ani ni-in omta hi. I gentehna in: tu ni'n Thangho-te unau; zing teh Nantal, thai teh Neinote nita, cih phial ding hita hi.


Tua mahbangin Yangon pan gam dang pai zong a nipi simin khat le nih om aa, pai a sawm zong tampi mah om hi. Hite pen sum le paai zong ding i cih hangin khantohna, thumuhna hi aa, nidang sangin i kilamdanna, i khantoh zawkna na hi gige hi.

Tu laitak i mipih gamdang omzia en leuleu le’ng, Malaysia ah tul giat val ding ci uh aa, America ah tul nga val ding ci uhhi. Tua lo mundang gam tuamtuam aa omteng a kilomtuat leh then nga val ding ci uhhi. Hih bangin leitung gam tuamtuam ah a kithehthang Zotate pawlkhat bang a tuntun na vuah inn le lo tawh sumbuk tawh omin nuntak khuasak zia nakpi-in nuamsa mahmah uhhi.

Silh le ten i ki-et ciangin mi silh, mi ten bangmah kisilh, kiteeng thei lel aa, mi omzia mah kiciing thei hi. Leitung khantoh zia tawh kizui in om thei lel hihang.

Thukhupna

Cope topa hangin zomite leitung tawh i kikimna mangngilh theih, pampaih theih ding hilo hi. Tua ahih manin Zomi u le nau i omna ciat, i maban ciat panin hihciang i tun theihna khatvei lungngai kikin 2010 ciangin a kua, a kua cilo Zotate vannuai khut khat tawi, khe khat khai bangin, geelkhawm semkhawm in kuang khat sungah sawk khawm ding hihang. Hih 2010 pen Zotate kici khempeuh a pil, a hai, a hau, a zawng kua pawl, kua pawl cilo-in Lungdamkoh khopna leh Thupha nget khopna hun manpha hong hiding ahih manin, Topa tungah thungetna tawh mapang ciat dingin kong zawn uh hi.

No comments: