Monday, July 26, 2010

Nurse

'Nurse' i cih pen cidamna dinga nasem pawl lak ah a kep, a khoi lamsang a sem deuh leh a kisapna mun ah zatui sun, zatang pia, natna pan kidalna ding mite hilh, kikep dan ding lamlak, innsung, khuasung, leh tualsung ah cidamna a om den theihna ding makaih leh tangko na asemte ahi uh hi. Theihkholhloh natna hong tung vat lak pan kikep zia dingte leh tuahsia (accident) vat om leh a kem a domte ahi uh hi. Zatui hoih leh cidamna hoihzaw a kisapzia a kan pawl leh tua dinga nasem pawl zong ahi khawm uh hi.

Florence Nightingale hanciamna tawh nurse nasep leh a sinna sanginn hoih a kisapzia hong khangto a, tua ma peuhmah in nurse pen nasep ngeina khat mawkmawk leh a kigelhsa laibu zui a nasepna khat hilel hi. Crimen War sunga Florence Nightingale nasepna hangin nurse nasep pen mawkmawklo hi cih leitungin hong mukhia a, ama hanciamna hangin galsunga galkap liam tampi a si ding nuntakna kihonkhia hi. Tua hangin amah pen "Meivak A Tawi Numei" ("The Lady with the Lamp") kici liang hi. Zan ciang meivak tawiin cina te veh, kem, khoi kawikawi ahih man hi. Tua ma in zan cianga cina veh kizang nailo a, ama hun pan a hun maan zuia zan, sun cih omlo a cina kep ciangin nuntakna tampi kihonkhia hi cih a kimukhia hi. Tua manin tuni tanin Nurses Day zong Nightingale suahni May 12 in kizang ahi hi (b. May 12, 1820). Hih Italy gam Florence khua ah pianga a pianna khua mintap a zangpah Florence Nightingale in, "Topa'n hong hopih a, Ama nasem dingin hong seh hi," ci hi. A khantawn pasal neilo in Nurse nasep bek ah a hun khempeuh zangkhin a, kum 90 pha in 13 August 1910 zan a tenna inn 10 South Street, Park Lane, London pan a ihmu suak in si hi. Amah zong nung deuha i Zomi sungpan master degree lukhunelkai khu Pa Dong Mang sanginn King's College London nuai ah a om St. Thomas Hospital pan nursing a sin ahi hi.

Crimean War i cih pen October 1853 – February 1856 sung Russian Empire leh a langkhat ah Bristish Empire, France Empire, Ottoman Empire, leh Kingdom of Sardina cihte pangkhawm a Crimean Peninsula zul tenga kidona hi a. Britain ah Russian War kici a, Russia lamah Eastern War ciin ciamteh uh hi. Kidona min zong a tuam tek!

Tua Crimean War sungin Florence Nightingale leh a lawmte mi 38 galdo British galkap liamte kem dingin 21 October 1854 niin kipiakhia uh a (volunteer), a liamte hoihtak kikemlo, zatui zaha kicinglo, cidamna ding kithupi ngaihsutlo, nek leh dawn siangtholo, natna kilawh tawm hangin tampi cina kibehlap cih a mit mahmah tawh a muh ciang nakpi in hanciam nopna hong nei a, hong hanciam saan in, nasem a, leitungah a mang ngei nawnlo ding nasep hoih minphatna hong ngah hi. Kum khat zong a om ma in mihing tulli val si man a, zato siangtholo, huihsiang lutna ding kibawllo, galkap liamte kikoihkhawm lua, tui niin paihna kician omlo cih bang ahih hang hi cih mukhia hi. Ama omzawh kha 6 sungin galkap liam sihna 42% pan 2% ah kiasuk hi kici liang hi. Ama nasepna hang leh siangthona leh annek siangtho ding a uanggen leh malakna hangin galkap tampi nuntak lawh ban ah British kumpi in tua hun pan kipan siangthona leh nek leh dawn siangtho piak ding cih galkapte adingin hihsak hi kici hi.

Meivak tawia cina a kep bek a nasep na hilo mawk hi.

The Times thukizakna in, "Meivak A Tawi Numei" thu hih bangin na ciamteh uh hi. "Amah pen uanggen hetlo in 'nasem vantungmi' hi mai a, amah meivak tawikawma bikhalap zul ah a pai a kimuh peuhmah leh natna hanga lupna tung ngak peuhmah lungdamna tawh na kidim den uh hi. Siavuan te a ihmut khit, zan khuamial leh gamdai ah a khut a meivak tawi kawmin amah bek in vak khiankhian in cina te a kem hi."

English laphuak siam minthang H.W.Longfellow in 1857 kumin hih bangin la na phuah hi:

"En un, hua inn gamdai tak sungah,
Meivak A Tawi Numei khat ka mu hi
Mite lungzinna a tangsak dingin
Dei khat pan dei khat ah a pai kawikawi hi."

Hih Nightingale nasepna hangin tuni dongin Nurse nasep pen a ki pakta mahmah nasep hi tawntung hi. Lasinna sang hunkhop khat a ngahte bek kisinsak ta a, sem thei ding cih a kimuangte bek in semsakta uh hi. Amau siamna tawh kituak in galkap bangin a sep theih ciang uh kiciantan a, mi a kem thei ciang, cina a khoi thei ciang, zatui zaha a pia thei ciang, cidamna lam tawh kisai a makaih thei ciang cih bangin na khentoto ta hi. Pilna sinna sang college leh university tan ah zong nurse sinna na omsak ta uh a, diploma bek hi nawnlo degree zong kipia ta hi.

Leitungbup ah a tamzaw numei hi a, ahi zongin Africa gam pawlkhat Ivory Coast, Cameroon, Burkino Faso, Chad, etc ah numei sangin pasal nurse tamzaw hi. Europe sungah zong Spain, Portugal, Italy, etc cihte ah za ah sawmnih (20%) pen pasal na hi uh hi. UK, USA, Canada cihte ah nurse kicinglo den a, gamdang pan mite pai ziahziah uh hi. India gam Kerela bang "Bang piang hiam?" kici leh "Nurse piang hi" a kici liang hi kici hi. Gamdang bek hilo India sungah zong Kerela te nurse sem tampen hi kici hi. [Amau state pen India ah laisiam tamna pen state ahi hi.]

USA leh Canada gam bangin "national speciallity certifications" cih khat na panta uh a, tua deihna in nurse khat pen ama siamna tuam neih a siamsem dinga sinsakna cihna hi. Medical doctor te banga specialist suaksak ding cihna hi. Tua pen gam khangto te ah kizang mahmahta hihtuak hi. Sin lam siamte sin lam bek siamsem dingin sinsak, Kal lam siamte kallam bek siamsem dingin sinsak, gilpi lam siamte gilpi lam bek siamsem dingin sinsak cih bangin. International Council of Nurses te in 'nurse nasep pen nisim kisin behlapna tawh kipelh theilo nasep hi' ci hi (nursing education should always include continuing education activities). Thuthak, kikepdan thak, zatui thak, cidamna ding nasepzia thak, natna pan kikep dan ding thak cih bang a om simin tawlngalo a sintoh zel ding cihna hi. Tua bang hanciamna a picingsak ciat dingin International Council of Nurses in gam khempeuh ah Nursing Council khempeuh hanthawn in ahih takpi ding uh zong deihin lamen hi.

PS: Zomi te nurse sem bangzah om a, bang hun pan nurse sem om a, kua masa pen a, kua in zom a, kua in bangci in nurse sep ding kihanthawn, kipattah cihte ka thei tuan kei hi. Hih tawh kisai a theite in hong behlap (ahih kei leh a thu kicingin hong at) leh Zomi te adingin thu theihhuai, theih dinga zong kilawm leh a keptak tangthu khat hi dingin ka um hi. Tulai leitung khantohna ah Zomi te kalsuanna khat ahih manin mailam ah a semto zel dingte leh a sem laitak khempeuh adingin tangthu gina khat ahih ban ah, tha hong pia, hong lunglutsak, hong hansuah den khat ahih ding ka lamen hi.

Kei theih bel tamlo a, nurse te a khut uh neel mahmah ci (ka lawmte'n, sangkah lai)... ha ha ha...

Hau Za Cin
Phuitong Liim

No comments: